39

Kurier Galicyjski * 16.XII.2008 16.0I.2009

nistracji i nowy rozdzia³

bliŸniêta (2 dziewczynki),

iñskimi rówieœnikami, bardzo

jeszcze daleko, gdzieœ pod

w imiê samostijnej Ukrainy,

porachunków etnicznych.

które niestety po 2-3 tygod-

ich lubi³em, z wzajemnoœci¹.

Charkowem, gdy w naszym

wymordowano wówczas ok.

Wojna i rozpad sowieckiego

niach zmar³y wskutek bie-

Jednak¿e w chwilach niepo-

lesie pojawi³a siê radziecka

120 tys. Polaków. Ideologia

systemu ko³chozowego spo-

gunki, a w³aœciwie wskutek

rozumieñ nieŸle od nich obry-

partyzantka pod dowództwem

OUN-UPA zak³ada³a wyr¿niê-

wodowa³y, ¿e z pól ko³chozo-

fatalnych warunków, w jakich

wa³em fizycznie i s³ownie jako

gen. Sidora A. Kowpaka, na-

cie Polaków do 7 pokolenia.

wych nie zebrano zbó¿ i in-

wegetowaliœmy i braku jakiej-

Warto dodaæ, ¿e zabijano

„laszek”. Wiele czasu spêdza-

padaj¹c i grabi¹c niemieckie

nych p³odów rolnych. Prawie

kolwiek pomocy medycznej.

tak¿e Ukraiñców, którzy pró-

liœmy wspólnie na podgl¹da-

i nie tylko maj¹tki, ma³e

wszystko zgni³o na polach i

W tych warunkach otrzy-

bowali pomagaæ Polakom lub

niu dziupli i gniazd ptasich,

miasteczka i wsie. Przecie¿

ju¿ jesieni¹ rozpocz¹³ siê w tej

ma³em pierwsze powa¿ne i sa-

wchodzili w ma³¿eñstwa mie-

w³a¿eniu na drzewa, zaba-

musia³a siê sama wy¿ywiæ, a

czêœci Ukrainy g³ód, potêgo-

modzielne zadania. Mia³em

szane. W lipcu 1943 wymor-

wach nad rzek¹ itp. To oni

by³o tam podobno ok. 10 000

wany jeszcze przez Niemców

obowi¹zek rano i po po³udniu

dowano i spalono ponad 100

uczyli mnie doros³oœci, jak

ludzi (dywizja). Partyzantka

surowymi represjami za prze-

wypasaæ nasz¹ kozê i jej dwie

np. palenia papierosów, pod-

wsi na Wo³yniu, po czym

zatrzyma³a siê na jakiœ czas

wo¿enie i szmugiel ¿ywnoœci

maleñkie kózki, czasem gos-

kradanych dziadkowi lub

podobne dzia³ania rozszerzo-

w lesie, pod którym sta³ sa-

z innych rejonów.

podarze dodawali mi do pa-

zwijanych z liœci ziemnia-

no na lwowskie, tarnopolskie

motnie dom naszych gospo-

Moje siedmioletnie oczy

sienia te¿ ich krowê. Pasa³em

czanych, co – jak wspomnia-

i nasze woj. stanis³awowskie.

darzy. Niemcy, którym party-

napatrzy³y siê wówczas na

to towarzystwo pod lasem

³em – skoñczy³o siê dla mnie

W miastach, gdzie by³o wiêcej

zanci dezorganizowali zaplecze,

dramaty ludzi g³oduj¹cych,

oraz na leœnych polanach.

powa¿nym zatruciem. Mój

Polaków, by³o bezpieczniej,

zebrali trochê si³ i rozpoczê³a

zdolnych do ka¿dego czynu

Bardzo lubi³em to zajêcie, bo

ojciec, jako przedwojenny

natomiast na wsiach mordo-

siê regularna bitwa z u¿yciem

za odrobinê jedzenia, umie-

mia³em poczucie wolnoœci i

polski nauczyciel na ukra-

wano równie brutalnie jak na

lotnictwa i artylerii. Trwa³o to

raj¹cych wœród cierpieñ,

swobody, kontakt z ³adn¹

iñskiej wsi, mia³ powody, aby

Wo³yniu. Z zewsz¹d dochodzi³y

2-3 dni, a nasz dom by³ regu-

obrzêków i zaburzeñ psy-

przyrod¹, mo¿liwoœæ podjada-

obawiaæ siê nacjonalistów

przera¿aj¹ce wieœci. Rodzice

larnieostrzeliwany i zajmowany

chicznych. W ca³ej okolicy

nia ró¿nych jagód leœnych,

ukraiñskich. Przez wiêkszoœæ

zosta³y zjedzone wszystkie

zbierania szczawiu itp. Mia-

miejscowej ludnoœci by³ jed-

pokrzywy, lebiody, a nawet

³em te¿ obowi¹zek zbierania

nak¿e szanowany, lubiany i

drobne zwierzêta domowe.

ga³êzi i chrustu, który nastêp-

ochraniany, bowiem – chocia¿

Zim¹ i wczesn¹ wiosn¹ 1942 r.

nie musia³em por¹baæ na

Polak – szanowa³ ich obyczaje,

spora iloœæ ludzi zmar³a z

ma³e polanka. Suchych ga³êzi

œwiêta, chroni³ niejednokrot-

g³odu. W domu mojej ciotki,

musia³o byæ tyle, aby wystar-

nie przed g³upot¹ i arogancj¹

gdzie siê wychowywa³em,

czy³o na palenie pod kuchni¹

polskich urzêdników, pomaga³

ukryto trochê kukurydzy i kar-

w nastêpnym dniu. Z past-

materialnie i w edukacji uk-

tofli. Mieliœmy te¿ kozê, dziêki

wiska wraca³em zwykle jad¹c

raiñskich dzieci. Nawet miej-

której by³o trochê mleka,

wierzchem na kozie, która

scowi nacjonaliœci, maj¹cy

przeznaczonego prawie w

ca³kowicie rolê wierzchowca

dostêp do informacji o pla-

ca³oœci dla mnie. Moja racja

akceptowa³a. Za koz¹ bieg³y

nowanych  antypolskich

¿ywnoœciowa sk³ada³a siê z

ma³e koŸlêta i ci¹gnê³y siê

akcjach, dawali w porê tzw.

dwóch posi³ków dziennie. Po-

rozmaite suche ga³êzie na

cynk, co pozwala³o ojcu na

si³ek to by³a miseczka kaszy

opa³. Nie wiem, czy dzisiaj

czas zagro¿enia znikaæ.

Autor wspomnieñ w roku 1942 (Kry³os) w towarzystwie

kukurydzianej z kozim mle-

ktoœ puœci³by siedmiolatka

Szczególnie pomocny w tym

matki Marii (pierwsza od lewej) i ciotki Zofii

kiem, sporadycznie ziemniaki

samotnie z kozami i krow¹ na

wzglêdzie by³ woŸny szkolny

w ³upinie z lebiod¹ (smako-

pastwisko i do lasu. Widocz-

Hryñ, który wielekroæ ojca

przez obie strony. Spali³a siê

uznali, ¿e nie mo¿na d³u¿ej

ostrzega³ i wskazywa³ kryjów-

tylko stodo³a, a dom by³ do-

czekaæ i trzeba uciekaæ w

ki. Gdy ojca aresztowa³o

Moje siedmioletnie oczy napatrzy³y siê

k³adnie podziurawiony przez

rodzinne strony ojca, tj. do

NKWD, Hryñ bez wahania

wówczas na dramaty ludzi g³oduj¹cych,

pociski, ale nikt z domow-

Ba¿anówki. Bestialstwo ban-

wsiad³ na rower (poci¹gi nie

zdolnych do ka¿dego czynu za odrobinê

ników nie zgin¹³. Uwa¿aliœmy

derowców szczêœliwie nie

kursowa³y) i pojecha³ spod

to za ewidentny cud Opatrz-

dotknê³o naszej rodziny, ale

Sambora a¿ pod Stanis³a-

jedzenia, umieraj¹cych wœród cierpieñ,

noœci Bo¿ej. Przez te kilka dni

obrzêków i zaburzeñ psychicznych.

siedzieliœmy w piwnicy, pod

Mój ojciec, jako przedwojenny polski

domem, ale od czasu do

nauczyciel na ukraiñskiej wsi, mia³

czasu trzeba by³o pójœæ po

wa³a jak szpinak) lub z goto-

nie, warunki ¿ycia przyspie-

wodê, wydoiæ kozê, daæ jej

powody, aby obawiaæ siê nacjonalistów

wan¹ pokrzyw¹. Doroœli oby-

szaj¹ dorastanie, skoro by³em

jeœæ, za³atwiæ potrzeby fizjo-

wali siê tym, co pozosta³o po

w stanie z takich zadañ siê

ukraiñskich. Przez wiêkszoœæ miejscowej

logiczne itp. Mama wówczas

nakarmieniu mnie. Taka by³a

wywi¹zywaæ. I tylko jeden raz

ludnoœci by³ jednak¿e szanowany, lubia-

surowo mi nakaza³a, ¿e mam

gradacja potrzeb ¿ywieniowych.

pob³¹dzi³em w lesie. Wypro-

chodziæ tylko i wy³¹cznie z ni¹

W³aœnie w czasie g³odu wy-

wadzi³a mnie krowa, na której

ny i ochraniany, bowiem – chocia¿ Polak

razem. Wyjaœni³a te¿, dlaczego

mienia³em zêby mleczne na

instynkt siê wówczas zda³em.

– szanowa³ ich obyczaje, œwiêta, chroni³

jest to konieczne: „jeœli mnie

sta³e, które uros³y mi znie-

Natomiast mój kontakt z sie-

zabij¹, to musimy zgin¹æ

niejednokrotnie przed g³upot¹ i arogancj¹

kszta³cone, pobruzdkowane,

kierk¹ zaowocowa³ rozbiciem

razem, abyœ nie zosta³ sierot¹”.

s³abe i brzydkie. Niektóre z

kolana obuchem, co zreszt¹

polskich urzêdników...

Te s³owa mamy brzmi¹ mi

nich posiadam do dzisiaj. Nie

nie spowodowa³o zwolnienia

w g³owie do dzisiaj. Polecenie

mam w¹tpliwoœci, ¿e stan

mnie z r¹bania ga³êzi. Jada-

zrozumia³em i bez szemrania

nie brakowa³o wielokrotnych

mego uzêbienia zawdziêczam

³em nadal dwa razy dziennie:

wów, aby zawiadomiæ moj¹

trzyma³em siê maminej spód-

ostrze¿eñ o takiej mo¿liwoœci.

opisanej sytuacji. Dopiero

dostawa³em miskê kukury-

mamê. Wydaje siê – jak s¹dzi³

nicy, gdy tylko wychodzi³a

Mo¿e, dlatego warto jeszcze

póŸnym latem i jesieni¹ 1942

dzianki z kozim mlekiem po

ojciec – ¿e Hryñ by³ wspó³-

z piwnicy. Po bitwie party-

wspomnieæ o naszych rela-

roku pojawi³o siê trochê wiê-

porannym wypasaniu kóz

pracownikiem nacjonalistów,

zantka, czêœciowo rozbita,

cjach z Ukraiñcami, które –

cej ¿ywnoœci, pochodz¹cej

oraz jak¹œ inn¹ kaszê lub

jak i w³adz sowieckich, co

byæ mo¿e – mia³y jakieœ zna-

z bie¿¹cych ¿niw.

jednak nie przeszkadza³o mu

Nie wiem, czy dzisiaj ktoœ puœci³by

czenie w szczêœliwym za¿eg-

Tej¿e jesieni nasz dom zo-

w zachowaniu lojalnoœci i

naniu zagro¿eñ. A mo¿e po

sta³ nagle zajêty, bodaj na

wiernoœci mojemu ojcu.

siedmiolatka samotnie z kozami i krow¹

prostu znowu OpatrznoϾ

jakieœ cele wojskowe, a my

Jemu te¿ ojciec pozostawi³

na pastwisko i do lasu. Widocznie, wa-

nad nami czuwa³a?

zostaliœmy wyrzuceni – dziœ

ca³y nasz dobytek, gdy umy-

Jak ju¿ wspomnia³em, od

powiedzia³oby siê – na bruk.

ka³ do Ba¿anówki, po raz

runki ¿ycia przyspieszaj¹ dorastanie,

urodzenia do 8 roku ¿ycia

Zdo³aliœmy zabraæ trochê

kolejny ostrze¿ony przez

skoro by³em w stanie z takich zadañ siê

wzrasta³em w œrodowisku

bielizny, ciep³ych ubrañ, a

Hrynia wiosn¹ 1943 r. Jest

wywi¹zywaæ.

ukraiñskim. Tylko w domu

tak¿e kozê, która nadal by³a

prawdopodobne, ¿e to lojal-

by³o po polsku. Na ulicy i w

moj¹ g³ówn¹ ¿ywicielk¹. Zna-

noœci Hrynia zawdziêczamy,

zmieni³a swe lokum, ale dom

najbli¿szym  s¹siedztwie

leŸliœmy schronienie w innej

ziemniaki z mlekiem i np.

¿e uszliœmy ca³o. Piszê o tym

nie nadawa³ siê do zamiesz-

dominowa³a ludnoœæ i dzieci

wsi, u znajomych mojego, ju¿

kapust¹ na kolacjê.

dlatego, aby podkreœliæ, ¿e nie

kania. Równie¿ nasi ukraiñscy

ukraiñskie. Nawet s³u¿¹ca

nie¿yj¹cego, dziadka, gdzie

Okres ten wspominam

wszyscy Ukraiñcy byli rezu-

gospodarze dali nam do

dziadka by³a Ukraink¹ i mó-

zamieszkaliœmy w ma³ym

mimo wszystko jako „dobry”,

nami. Ojciec wyjecha³ do

zrozumienia, ¿e dalej tu nie

wi³a do mnie po ukraiñsku.

pokoju: ciotka, moja ciê¿arna

tak¿e dlatego, ¿e nie byliœmy

Ba¿anówki, a my z Mam¹

mo¿emy mieszkaæ, a sami te¿

Jêzyk ukraiñski zna³em, wiêc

mama i ja. Koza mieszka³a w

tam przez jakiœ czas niepo-

niecierpliwie oczekiwaliœmy

zaczêli siê rozgl¹daæ za innym

tak samo dobrze jak polski, a

stajni. Nasi gospodarze byli

kojeni przez rozmaitych umun-

wiadomoœci od niego, okreœ-

mieszkaniem.

mo¿e nawet lepiej i czêsto

Ukraiñcami, a dom sta³ sa-

durowanych ³otrów. Walec

laj¹cej termin naszego wyjaz-

Rok 1943 to tak¿e czas

pos³ugiwa³em siê oboma jê-

motnie pod du¿ym masywem

wojenny, po Stalingradzie, za-

du w nieznane.

masowych mordów Polaków

zykami w tym samym zdaniu.

leœnym, w pobli¿u rzeki By-

cz¹³ siê znów toczyæ w naszym

przez UPA. Jak dzisiaj wiemy,

Bawi³em siê z moimi ukra-

(cdn.)

strzycy. Mama wkrótce powi³a

kierunku. Front w 1943 r. by³