13

Dodatek specjalny

Kurier Galicyjski * 31 sierpnia – 14 września 2009

ORMIANIE POLSCY

Dzieje ormiańskiego Ewangeliarza

KRZYSZTOF STOPKA

tekst

W 1932 r. mia³a miejsce

JURIJ SMIRNOW zdjêcia

we Lwowie wystawa zabyt-

ków ormiañskich, gdzie

Ormiañski Ewangeliarz

ze Skwery by³ wykonany

prezentowano ów Ewange-

w 1199 r. w dalekim klasz-

liarz szerszej publicznoœci.

torze w górach Taurusu,

Ewangeliarz w tym czasie

w Królestwie Cylicji w Azji

naukowo opracowa³ i opisa³

Mniejszej. Od XV w. ta nie-

jeden z mnichów ormiañsko-

zwyk³a ksiêga znajduje siê

katolickich z Wiednia, mechi-

na terenie Polski, przez

tarysta Nerses Akinjan.

Po wojnie Ewangeliarz

d³ugie wieki we Lwowie, a po

znikn¹³. W 1946 r. trafi³ do

II wojnie œwiatowej – w

Krakowa i znalaz³ siê w

GnieŸnie. Jest to wprost

opactwie benedyktynów w

unikatowy egzemplarz, jedna

Tyñcu. Mnisi wiedz¹c, ¿e

z najcenniejszych ksi¹¿ek,

Ewangeliarz mo¿e byæ skon-

które znajduj¹ siê w zbio-

Profesor Krzysztof Stopka

fiskowany przez w³adze

rach polskich.

pañstwowe nie przechowy-

O jej dziejach na ³amach

Ormiañski Ewangeliarz ze Skewry

wali go jednak w bibliotece.

naszego pisma opowiada

wiemy jednak dok³adnie,

profesor Krzysztof Stopka,

Przez jakiœ czas le¿a³ ukryty

sk¹d pochodzi³: ze Lwowa czy

dyrektor archiwum nauko-

pod ³ó¿kiem jednego z bene-

Armenii zosta³y zajête przez

numerem dwa). Zapocz¹t-

z Kamieñca Podolskiego?

wego Uniwersytetu Jagiel-

dyktynów, niedawno zmar³ego

Cesarstwo Bizantyjskie, bar-

kowa³ dynastiê Rubenidów,

Przed wojn¹ istnia³o przeko-

loñskiego w Krakowie.

ojca Paw³a Sczanieckiego.

dzo wielu Ormian wraz z kró-

która panowa³a w Cylicji do

nanie, ¿e by³ mieszkañcem

PóŸniej, gdy groŸba konfis-

Pan Stopka jest znany w

lami i ksi¹¿êtami przenios³o

roku 1226, po czym zosta³a

Kamieñca Podolskiego, gdy¿

katy Ewangeliarza minê³a, za

Polsce i poza granicami kraju

siê do Kapadocji. Najazd

zast¹piona przez dynastiê

wiedziano, ¿e fundatorem

zgod¹ metropolity krakow-

jako znawca historii Armenii

Turków seld¿uckich spowodo-

Hetumidów. Pañstwo ormiañ-

tamtejszego koœcio³a ormiañ-

skiego, ksiêdza kardyna³a

i Ormian polskich, badacz

wa³, ¿e praktycznie na

skie w Cylicji przetrwa³o do

skiego œw. Miko³aja by³

Franciszka Macharskiego

dziejów Koœcio³a ormiañ-

wschodzie przesta³o istnieæ

roku 1375, po czym pod

Sinan, syn Kut³ubeja. Imiê to

zosta³ on przekazany do r¹k

skiego, autor setek nauko-

Cesarstwo Bizantyjskie, a Or-

naporem egipskich Mamelu-

jednak pojawia siê tak¿e

prymasa Józefa Glempa,

wych publikacji i monografii,

mianie zaczêli migrowaæ jesz-

ków upad³o. W zwi¹zku z

wœród Ormian lwowskich na

który go z³o¿y³ w archiwum w

jak to „Armenia Christiana”

cze dalej na po³udnie od

kszta³towaniem siê pañstwa

pocz¹tku XV wieku. W okre-

archidiecezji w GnieŸnie,

(2002 r.), „Ormianie w Polsce

Kapadocji, czyli do Cylicji. Na

ormiañskiego w Cylicji na te

sie póŸniejszym wiemy na

gdzie spoczywa³ do lat 90. W

dawnej i dzisiejszej” (2000 r.),

gruncie cylicyjskim w koñcu

tereny zaczê³o przenikaæ

pewno, ¿e Ewangeliarz znaj-

1993 r. przyjecha³ do Pozna-

„Pomniki minionej chwa³y”

XI w. dosz³o do spotkania

równie¿ duchowieñstwo or-

dowa³ siê we Lwowie, ponie-

nia z referatem znany nie-

(2002 r.)

Ormian z I wypraw¹ krzy¿o-

miañskie. Zaczê³y powstawaæ

wa¿ w 1592 r. odrestaurowa³

miecki bizantolog, prof.

w¹. Na terenie Cylicji w ci¹gu

klasztory. Jednym z najs³yn-

go w³asnym kosztem pewien

Czym jest Ewangeliarz?

Günter Prinzing. W ramach

XII w. zaczê³y siê tworzyæ

niejszych klasztorów by³

Ormianin, baron (co po or-

wycieczki zosta³ zabrany z

Jest to zbiór czterech Ewan-

pañstewka ormiañskie, które

klasztor Skewra – bardzo

miañsku znaczy³o „Pan”)

Poznania do Gniezna. Gdy

gelii, wyjêtych jakby z Nowego

w drugiej po³owie XII w.

znany oœrodek kulturalny,

Toros Bernatenc w intencji

zobaczy³ Ewangeliarz, zapar³o

Testamentu i u¿ywanych jako

zosta³y zjednoczone pod

miejsce przepisywania ksi¹g

zbawienia duszy rodziców

mu dech w piersiach, gdy¿

osobna ksiêga liturgiczna.

w³adz¹ jednego z ksi¹¿¹t z dy-

liturgicznych. Ewangeliarz, o

i ¿ony. Ewangeliarz otrzyma³

dot¹d nie widzia³ tak piêk-

Ewangeliarze w tradycji grec-

nastii Rubenidów. Pod koniec

którym mowa powsta³ w³aœ-

wówczas now¹ oprawê. Kim

nego dzie³a sztuki. W³aœnie

kiej, ³aciñskiej i ormiañskiej

by³ ów Ormianin? W ksiêgach

XII w. najpotê¿niejszym

nie w tym miejscu.

Wiemy z pewnych wpi-

jemu Ewangeliarz zawdziêcza

zawieraj¹ teksty czterech

ormiañskich s¹du lwowskiego

w³adc¹ ksiêstwa cylicyjskiego

sów do Ewangeliarza, ¿e

Ewangelii, poprzedzonych

ponowne odrestaurowanie.

zosta³ Lewon (Leon) II, który

wystêpuje Toros Bernatowicz,

Odby³o siê to w Muzeum Gu-

listem Euzebiusza z Cezarei,

cz³owiek, który go zamówi³

zacz¹³ podejmowaæ starania

który pochodzi³ z bogatej

nazywa³ siê Stefan Adam

znanego historyka koœciel-

tenberga w Moguncji. Mia³

w celu uzyskania korony

rodziny ormiañskiej, prawdo-

i by³ jednoczeœnie ksiêdzem

byæ wystawiony w 1997 r. na

nego z IV w. do biskupa Kar-

podobnie mieszkaj¹cej we

królewskiej. Wysy³a³ posel-

i mnichem (hieromonachus).

pianosa. Po tym liœcie na-

wystawie w Nowym Jorku

stwa nie tylko do Cesarstwa

Lwowie ju¿ w XV w. W XVI w.

stêpuje 8 lub 9 tablic kano-

pod nazw¹ „Chwa³a Bizancjum”

Bizantyjskiego, ale równie¿

we Lwowie by³o dwóch braci:

W poszukiwaniu materia³u

nicznych, umieszczonych

(Glory of Byzantium). W zwi¹z-

na Zachód, do cesarza i pa-

Almas i Zachariasz Bernato-

odpowiedniego dla ewange-

miêdzy zdobionymi kolumnami

ku z problemami zwi¹zanymi

pie¿a, poniewa¿ wiedzia³, ¿e

wicze. Zachariasz wystêpuje

liarza uda³ siê na Cypr. Tam

arkadowymi, jakby w ³ukach

z ustaleniem prawa w³as-

tam przygotowuje siê wielka

w polskich Ÿród³ach jako

zakupi³ pergamin, który

triumfalnych ze wskazów-

noœci Ewangeliarz nie znalaz³

krucjata w celu wyzwolenia

Zachno, który w Ewangeliarzu

przywióz³ do Cylicji. Jako

siê jednak wœród pokazanych

kami, jak orientowaæ siê w

Ziemi Œwiêtej. W krucjacie

kryje siê pod imieniem „Zatik”

pisarza i malarza zatrudni³

tam eksponatów. Co wiêcej,

tekœcie czterech Ewangelii

(w jêz. ormianskim – pascha).

mia³ wzi¹æ udzia³ cesarz

„wielce znanego pisarza”

wkrótce znowu znikn¹³. PóŸ-

i jak znaleŸæ odpowiadaj¹ce

Toros Bernatowicz by³ synem

Henryk VI, ale zmar³ w roku

Grzegorza (Grigora), który

niej okaza³o siê, ¿e mia³ go

sobie ich fragmenty. Ewange-

Zachariasza-Zatika, jednego

1197. Jednak wyprawa krzy-

wspaniale go ozdobi³ i zao-

u siebie prymas Józef Glemp,

liarze by³y bogato zdobione.

ze starszych gminy ormiañskiej.

¿owa dosz³a do skutku i wœród

patrzy³ miêdzy innymi w

zaniepokojony, ¿e tak cenny

Te tablice kanoniczne, a szcze-

Z zapisuwynika,¿eEwangeliarz

jej uczestników znalaz³ siê

piêkne inicja³y. Prace nad

zabytek mo¿e Polska utraciæ.

gólnie ³uki stanowi¹ ozdobê

by³ w³asnoœci¹ prywatn¹

pose³ Henryka VI i legat pa-

Ewangeliarzem zakoñczy³ w

Obecnie orygina³ Ewan-

Ewangeliarzy.

rodziny Bernatowiczów.

pieski, arcybiskup Moguncji,

1199 r., st¹d istnieje dom-

geliarza znajduje siê w Bib-

Tutaj mamy ormiañski

Jednak wkrótce Toros

Konrad von Wittelsbach. Ist-

niemanie, ¿e byæ mo¿e s³u¿y³

liotece Narodowej w War-

Ewangeliarz ze Skewry.

Bernatowicz podarowa³ go

nia³a powszechna zgoda, ¿e

jako Ewangeliarz podczas

szawie. W 2007 r. by³ pokazy-

do skarbca Katedry or-

Powsta³ on w dwu oœrodkach

Lewon II otrzyma koronê

koronacji Lewona I. Jednak

miañskiej.  Arcybiskup

wany po raz pierwszy na

klasztornych. Prace nad nim

królewsk¹. Arcybiskup Mo-

wiêkszoœæ historyków doœæ

wielkiej miêdzynarodowej

podjêto najpierw w klasztorze

Miko³aj Torosowicz (przyj¹³

guncji, który w swoim rêku

sceptycznie podchodzi do tej

wystawie w Marsylii, która

w Mlid¿, a ukoñczono w

uniê z Rzymem) wypo¿yczy³

skupi³ zarówno pe³nomoc-

hipotezy. Dalsze losy tego

by³a poœwiêcona pismu

klasztorze Skewra. Te dwa

Ewangeliarz na jego pogrzeb

nictwa legata papieskiego, jak

Ewangeliarza nie s¹ znane.

ormiañskiemu (Arménie. La

klasztory znajdowa³y siê w

Po upadku pañstwa

i nie chcia³ go potem zwróciæ.

i cesarskiego, a od 1166 r. by³

ormiañskiego w Cylicji jego

magie de l’écrit). Na pole-

krainie zwanej Cylicj¹, w

Starsi ormiañscy domagali

kardyna³em tytu³u œw. Sa-

losy zwi¹zane s¹ z Królest-

cenie prymasa Glempa, wydaw-

siê przed s¹dem miejskim

po³udniowo-wschodniej Azji

biny, dotar³ do Cylicji, do

wem Polskim. Wiemy z na-

nictwo Bernardinium z Pelp-

zwrotu „ewangelii na perga-

Mniejszej. Z tej krainy pocho-

miejscowoœci Tars, gdzie 6

lina wykona³o piêæ egzem-

minie pisanej srebrem

dzi³ œw. Pawe³ Aposto³.

stycznia 1199 r. ukoronowa³

pisów, ¿e w 1422 r. zosta³ on

Sk¹d siê wziêli Ormianie

plarzy faksymile Ewangeliarza.

oprawnej”. Wiadomo wiêc,

Lewona II, który sta³ siê pierw-

kupiony od mnicha Symeona

w Cylicji? W II po³. XI w. gdy

Jeden z nich otrzyma³ papie¿

¿e Ewangeliarz znajdowa³

szym królem tego pañstwa

przez Ormianina o imieniu

Benedykt XVI, inny – kato-

siê w katedrze ormiañskiej

na Armeniê spad³ najazd

ormiañskiego w Cylicji (jako

Chutlubeg (Chutlupek). By³

likos Karekin II.

ju¿ w latach 30. XVII w. i po-

Turków seld¿uckich, a wczeœ-

króla oznaczano go potem

on niew¹tpliwie Ormianinem

KG

zostawa³ tam a¿ do XIX w.

niej jeszcze, gdy terytoria

numerem jeden, jako ksiêcia

z Królestwa Polskiego. Nie