29

Kurier Galicyjski * 15-28 stycznia 2010

kącik poetycki

liwie z wyjątkiem Appla i Schapiry) bez

stu za drogie. Dlatego przed lwowskimi

Europejskie doświadczenie z wie-

ceramiczne. Jak zauważył dr Jakub

wielkich ambicji. Nie bez znaczenia

warsztatami rzemieślniczymi, szklar-

ku XIX w dziedzinie produkcji witraży

Lewicki „na początku XX w. Jan Le-

Nima jak Lwów

była też mentalność narodowa ich wła-

skimi lub artystyczno-szklarskimi zja-

świadczy, że większość zakładów wi-

wiński niemal zmonopolizował miej-

ścicieli, którzy starali się zarobić pie-

wiło się znaczne pole dla działalności

trażowych zakładali architekci, artyści

scowy rynek w dziedzinie okładzin cera-

niądze na pomyślnej koniunkturze bez

i popisu w produkcji tanich pseudowi-

– malarze lub właściciele warsztatów

micznych, które chętnie stosowano na

Mój piękny grodzie,

włożenia znacznych kapitałów i bez

traży i szkła trawionego. W mieście

szklarskich. W Niemczech, np. archi-

elewacjach i w klatkach schodowych”.

O Tobie dziś piszę,

ryzyka. Niewysoki poziom wykształce-

już działało lub w owym czasie zostało

tektem z wykształcenia był Albert Luthi

Jednak Jan Lewiński nigdy nie podjął

O Twojej urodzie.

nia nie pozwalał im również podnieść

założonych kilkadziesiąt takich warsz-

(1858-1903) założyciel pracowni witra-

próby organizacji produkcji witraży.

Lecz przyznać muszę;

produkcję na wyższy poziom artystycz-

tatów. Wśród nich najbardziej znana

ży we Frankfurcie nad Menem. Mala-

W biurze projektowym J. Lewiń-

Nie wszystko opowiem,

ny, kupić drogi sprzęt techniczny i wy-

ze swoich osiągnięć była pracownia

rzem, absolwentem Akademii Sztuk

skiego pracowało kilku utalentowanych

Nie wszystko bowiem

korzystywać precyzyjne technologie,

artystyczno-szklarska Leona Appla,

Opisać się da, co dusza kryje,

Pięknych w Wiedniu był Carl Geyling

młodych architektów, wśród nich Ta-

Co w sercu się ma!

którymi dysponowały znane witrażowe

deusz Obmiński. Inni utworzyli własne

firmy europejskie. Bez wątpienia, więk-

firmy, mianowicie Alfred Zachariewicz,

W dolinie leżysz,

szość produkcji zakładów lwowskich

syn Juliana Zachariewicza i Józef So-

Wzgórzami otoczon

zasługiwała na miano „rzemiosła arty-

snowski. Znaczne grono utalentowanej

Dawnoś istnienie

stycznego” i odpowiadała modnej idei

młodzieży (Ferdynand Kassler, Roman

Swoje rozpoczął.

„gesamtkunstwerk” czyli odrodzenia

Feliński etc.) było zatrudnionych w

Przeżyłeś pożary, najazdy,

rzemiosła artystycznego i dążenia do

biurze projektów firmy Michała Ula-

niewolę.

całościowych aranżacji wnętrz i ich

ma i Feliksa Kędzierskiego. Niektórzy

Nie narzekałeś na swoją dolę.

stylistycznego zbliżenia do architekto-

przedstawiciele młodszego pokolenia

O Twoją wolność walczyły Orlęta.

nicznych kształtów gmachów. Taką ten-

nie tylko przewidywali ozdobienie wi-

dencję rozwijali w pierwszym rzędzie

I byłeś wolny...

trażami projektowanych kamienic, lecz

Na Twoich ulicach szumiały

architekci – projektanci, którzy swoimi

bezpośrednio projektowali witraże. Naj-

drzewa,

zamówieniami często narzucali stylowe

bardziej znane projekty Alfreda Zacha-

Po Twoich ulicach szedł batiar

rozwiązania i podciągali poziom wyko-

riewicza i Tadeusza Obmińskiego: Izba

I śpiewał;

nania witraży, trawionych szyb i innej

Handlowo – Przemysłowa przy ul. Aka-

O Parku Stryjskim i Łyczakowie,

produkcji rzemieślniczej opisanych

demickiej, Bank Lwowski przy ul. Wało-

O Persenkówce i Kleparowie.

warsztatów. Historyk sztuki Laskowski

wej, kawiarnia „Warszawa” przy placu

O Tobie śpiewał, o Tobie,

z Krakowa podkreślił, że takie relacje w

Smolki – Alfred Zacharewicz, dom Se-

mój Lwowie!

branży szklarskiej dotyczyły całej Ga-

gala, kamienica Staubera – Tadeusza

A w każdej pieśni nie brakło słów:

licji Wschodniej i Zachodniej, dużych

który w krótkim czasie zdołał organi-

(1814-1880), właściciel znanej firmy

Obmińskiego. Jurij Biriulow przypisuje

Wszędzi jest klawu,

miast i niewielkich miasteczek. On też

zować produkcję witraży w technice

„Carl Geyling...” Zawodowym mala-

projekt wielkiego jedenastometrowego

Lecz nima jak Lwów!

zadaje pytanie: „w którym momencie

klasycznej i zmienił nazwę zakładu

rzem był również Ferdynand Kliemer,

witraża klatki schodowej domu przy

A Twoje ulice, cerkwie, kościoły,

można mówić o pokonaniu przez rze-

na „Pierwsza lwowska fabryka witraży

właściciel pracowni witraży lub Fer-

ul. Łozińskiego 6 architektowi Janowi

Zamek Wysoki, lwy

mieślnika szklarza granicy pozwalającej

Leona Appla”. Zakład znajdował się w

dynand Muller z Quedlinburgu. Nato-

Bagieńskiemu, który był projektantem

pod ratuszem.

na uznanie go za artystę witrażystę,

Pasażu Hausmanna. Przy ul. Sykstu-

miast z rodziny zawodowych szklarzy

tejże kamienicy.

Wciąż mam przed oczami,

a co za tym idzie, gdzie znajduje się

skiej 29 działał warsztat artystyczno-

pochodził Adolph Seiler z Wrocławia,

Popularyzacją witraży zajmowali

Opisać muszę.

granica między rzemiosłem a sztuką.

szklarski Leona (Leiba) Fortera. Przy

założyciel popularnego „Das Institut

się także lwowscy historycy sztuki.

Lecz to tylko martwa

I wreszcie: jakie czynniki decydują, iż

tejże ulicy pod nr 23 ulokował swój za-

fur glasmelerei von Adolph Seiler in

Ze starszego pokolenia warto przy-

Byłaby natura, gdyby nie ludzie,

szklarz przeobraża się w witrażystę”.

kład lakiernik Chaim Bierbach, zaś pod

Breslau”. Podobne tendencje miały

pomnieć prof. Władysława Łoziń-

Gdyby nie kultura.

Pod tym względem we Lwowie śmiało

nr 12 znajdowało się „Biuro szklarzy”,

również miejsce w Polsce. Założyciel-

skiego, który był gorącym zwolenni-

można wyróżnić warsztat i osobę Le-

w którym pracowało aż 28 robotników.

ka witrażowego „zakładu św. Łukasza”

kiem ozdobienia witrażami łacińskiej

To tutaj, w tym grodzie,

ona Appla, który nie tylko wykonał kilka

Niedaleko przy ul. Jagiellońskiej 28

w Warszawie (1874) Maria Łubieńska

katedry lwowskiej. Właśnie dzięki

To tutaj we Lwowie

wartościowych witraży dla kamienic

działał „Zakład artystyczny dla produk-

Żyli poeci, gościli królowie,

była artystką – malarką. W 1880 r.

jego inicjatywie zamówiono projekty

A przede wszystkim,

lwowskich (witraż gabinetowy domu

cji wywieszek, tablic, szyb trawionych”

powstała pracownia witrażowa w Kra-

kartonów u Józefa Mehoffera i Stani-

Mieszkańcy w tym mieście

Segala, róg Chorąszczyzny i Akade-

malarza pokojowego Chaskela Kicza-

kowie pod nazwą „Zakład artystyczno-

sława Wyspiańskiego. W młodszym

Bałakiem swoim, szerokim gestem

mickiej) i wystawiał swoją produkcję

lesa juniora.

szklarski Teodora Zajdzikowskiego”.

pokoleniu entuzjastą wprowadzania

Legendę o swoim Lwowie tworzyli

witrażową na wystawach, zaś w 1909

Zasłużoną popularnością we Lwo-

Założyciel był zawodowym szklarzem.

witraży do wnętrz budowli lwowskich

I tak do dzisiaj byśmy tam żyli...

r. na Pierwszej Galicyjskiej Wystawie

wie cieszyły się warsztaty artystyczno

Zakład szklarski prowadziło również

był Marian Olszewski, który również

Kościelnej zorganizowanej we Lwowie

– szklarskie Henryka Schapiry, Józefa

kilka pokoleń rodziny Ungerów z Jasła,

zajmował się ich projektowaniem.

Lecz przyszedł wrzesień,

był odznaczony medalem srebrnym.

Staubera, Rachmiela Sprigmanna, Fe-

a jeden z nich, Eliasz Unger, przeniósł

Pierwszymi lwowskimi artystami

Pamiętny dzień, rzucił na Polskę

Pracownia Staubera Niedziel-

liksa Niedzielskiego, Wawrzyńca Pie-

swój warsztat do Tarnowa pod nazwą

– malarzami, którzy wykonali projek-

Niewoli cień.

skiego wykonała w 1904 r. witraże

niążka, Jakuba Bardacha, Salomona

„Zakład Witrażów E. Unger. Tarnów”.

ty witraży, byli Stanisław Kaczor-Ba-

Ucichły śpiewy...

w okna nawy i prezbiterium kościoła

Krautera. Wśród nich najstarszym był

W 1902 r. w Krakowie powstał „Kra-

towski i Tadeusz Popiel (1892 – 1894

Był płacz i śmierć.

św. Andrzeja, ojców bernardynów. To

zakład Schapiry założony jeszcze przez

Był Sybir, Katyń, był wojny szkwał.

kowski Zakład Witrażów, Oszkleń Ar-

dla okien katedry łacińskiej). W latach

Przeszły dwa fronty –

były typowe witraże modułowe o mo-

jego ojca w 1847 r. Właściciele takich

tystycznych i Mozaiki”. Założycielami i

1900-1914 projektowaniem witraży

A Lwów wciąż trwał

tywach geometrycznych. Jednak jest

zakładów byli rzemieślnikami (szklarze,

właścicielami byli architekt prof. Włady-

zajmują się już dziesiątki malarzy na

Czekał i wierzył, że przyjdzie

charakterystyczne to, że jedyny witraż

malarze pokojowi, lakiernicy etc.) nie

sław Ekielski i malarz Antoni Tuch. W

stałe związanych ze Lwowem.

dzień,

figuralny z postacią patrona świątyni

mieli wyższego wykształcenia i pro-

1904 r. do spółki z nimi przystąpił ar-

Aktywną działalność architektów na

Że znowu ujrzy, jak orła cień

św. Andrzeja Apostoła był zamówiony

wadzili wielobranżową działalność go-

chitekt Stanisław Gabriel Żeleński, któ-

polu witrażownictwa podsumował współ-

Nad miastem lata

nie w pracowni Niedzielskiego, lecz

spodarczą, w której produkcja witraży

ry dwa lata później wykupił zakład na

czesny krakowski historyk sztuki Andrzej

Z koroną na głowie...

w Krakowie, w zakładzie Władysława

nie zajmowała dominującego miejsca.

własność, prowadząc go pod nazwą

Laskowski, który napisał: „w wielu przy-

Ekielskiego i Antoniego Tucha. Witraż

Na przykład., zakład Henryka Schapiry

„Krakowski Zakład Witrażów, Oszkleń

padkach lwowskie witraże stanowią na

Nie ujrzał… korona spadła!

ten był wstawiony w koliste okno fasa-

obok wykonania witraży, czyli jak poda-

Artystycznych i Fabryka Mozaiki Szkla-

tyle istotne dla struktury budynków ele-

W Jałcie już bez nas, decyzja

dy nad chórem muzycznym.

wał w swojej reklamie „artystycznego

nej S. G. Żeleński”.

menty – jak np. zamknięcie od góry klatki

zapadła,

Dzięki poparciu architektów lwow-

malowania na szkle... i artystycznego

Zamknięta granica!

Fenomenem lwowskiej rzeczy-

schodowej, dachy, znaczące fragmenty

Trzasnęły drzwi!

skich, lub współpracy z nimi, warsztaty

oszklenia w ołowiu”, zajmował się pro-

wistości w owych czasach był fakt,

ścian klatki schodowej, a nawet ściany

Lwów tam pozostał…

witrażowe z grodu nad Pełtwią były an-

dukcją szyb trawionych na białym i ko-

że żaden z architektów nawet nie

działowe (przegródki) pomieszczeń – iż

A dla Lwowiaków zaczęły się dni

gażowane nawet do wykonania witraży

lorowym szkle (herby, figuralne rysun-

podjął próby założenia firmy witra-

można je uznać za równoprawny z tra-

Tułaczki po świecie,

poza Lwowem. Firma Schapiry wyko-

ki, napisy, monogramy) dla kościołów,

żowej, która by mogła stawić czoło

dycyjnymi materiał budowlany, górujący

Szukania od nowa

nała witraże do ratusza w Rzeszowie,

salonów, sklepów. Reklama zakładu

pracowniom zagranicznym i sprostać

jednak nad tamtymi walorami dekoracyj-

Miejsca dla siebie

w projektowaniu i budownictwie, któ-

proponowała również „artystyczne

wymogom lwowskiego rynku witraży.

nymi. Cecha ta - jak się wydaje, odróż-

I trwania w nadziei,

malowanie na drzewie, wszelkie robo-

To samo można powiedzieć i o mala-

niająca witraże lwowskie od krakowskich

rego brał udział związany ze Lwowem

Że stanie się cud,

ty rytownicze na drogich kamieniach

rzach lwowskich.

– była konsekwencją m.in.: solidnego

architekt Franciszek Skowron. Inny

Że wrócą do Lwowa!

i metalu, stampile kauczukowe, ma-

Nie zważając na modę i wiel-

przygotowania zawodowego tutejszych

lwowski architekt Michał Łużecki za-

szynki stampilowe, numeratory, cengi

kie zapotrzebowanie na witraże, we

projektantów, ich śmiałości w stosowaniu

projektował kościół ojców franciszka-

Ty, Boże, widzisz, jak tego

do plombowania..., szyldy i tablice”.

pragną,

Lwowie w ogóle nie powstała żadna

odważnych rozwiązań konstrukcyjnych,

nów w Jaśle, gdzie obok miejscowego

Jak mocno chcą,

Analiza skorowidzów z początku XX

renomowana pracownia witrażowa,

większego rozmachu inwestycyjnego

szklarza – witrażysty Eliasza Ungera

Proszą Cię oto również lwowiacy,

w. pozwala stwierdzić, że we Lwowie

lecz wszystkie próby produkcji witraży

i rozbudzonych oczekiwań zamawia-

zaangażowano do bliżej nie znanego

Co z Tobą już są.

i Galicji Wschodniej branża szklarska

znajdowały się na poziomie niewielkich

jących na dzieła nieprzeciętne czy wręcz

oszklenia okien lwowskiego majstra

Jest ich tam wielu,

i produkcja witraży, pseudowitraży,

wielobranżowych warsztatów rzemieśl-

awangardowe”.

Feliksa Niedzielskiego.

Tu – coraz mniej.

szkła trawionego etc. była zdecydowa-

niczych. Zapotrzebowanie na witraże

Ruch ku odrodzeniu sztuki witra-

Wszystkie te osiągnięcia lwow-

Więc, Boże, zrób coś,

nie zdominowana przez rzemieślników

było tak ogromne, że sprowadzanie ich

żowej we Lwowie, rozumienie zna-

skich firm nie mogły jednak ukryć fak-

Wysłuchać ich chciej!

pochodzenia żydowskiego, którzy trak-

tylko z zagranicy nie mogło zadowolić

czenia witraża i jego miejsca wśród

tycznego stanu spraw, mianowicie ich

Niech na ulicach

towali witrażownictwo tylko jak jeden

potrzeby lwowskiego rynku witrażowe-

innych rodzajów sztuki, dążenia do

niewysokiego poziomu technicznego

rozbrzmiewa znów:

ze sposobów zarobienia pieniędzy.

go. Z innej strony dla wielu właścicieli

syntezy sztuk miały zmobilizować nie

i ograniczonych możliwości wykonaw-

Wszędzi jest klawu

Wszystkie ich zakłady były warsztata-

kamienic czynszowych sprowadzenie

tylko szersze grono projektantów, lecz

czych w zakresie witrażownictwa.

Lecz nima jak Lwów!

mi niewielkimi i jak okazało się (moż-

witraży z krajów obcych było po pro-

i przedsiębiorców – wykonawców.

jerzy P.

(dok. w następnym nr)