zabytek w opłakanym stanie

16

30 kwietnia – 13 maja 2010 * Kurier Galicyjski

kto uratuje ż ŁkieWską synaGoGę?

oKsana DUDar

stała sobie przez ponad

trzysta lat – przeżyła wojny,

pożary,  nawet  wytrzymała

próbę wysadzenia jej w po-

wietrze przez niemców. Dziś

synagoga żółkiewska, posta-

wiona przy wsparciu Jana iii

sobieskiego, może zniknąć

z powierzchni ziemi przez

obojętność ludzką. Jak się

okazało, prawie nikogo nie

obchodzi los tego zadziwiają-

cego zabytku architektury.

Żółkiewska synagoga na starej pocztówce

społeczność żydowska

niemcy zniszczyli świątynię

Po wojnie władze sowieckie mało

była największa

się przejmowały losem tego obiektu

Pierwsi Żydzi pojawili się w Żółkwi

sakralnego. Spalone wnętrza, częścio-

jeszcze w czasach Stanisława Żół-

wo zniszczona budowla nie wzbudzały

kiewskiego, który w roku 1600 pozwolił,

entuzjazmu. O odnowieniu synagogi

by wybrali miejsce, na którym mogliby

przez dłuższy czas nawet mowy nie

się osiedlić. Pierwszymi budowlami ży-

było, natomiast powstał pomysł, by ją

dowskimi były: łaźnia, studnia i browar.

rozebrać i zwolnić trochę miejsca dla

Dopiero w roku 1625 została postawio-

nowych budowli. Chciano uczynić tak,

na synagoga drewniana – tak było taniej

jak w przypadku innych budynków

i nie trzeba było uzyskiwać specjalnego

w Żółkwi, które ucierpiały na skutek

pozwolenia. Niestety, w krótkim cza-

działań wojennych.

sie bożnica spłonęła i kolejny właściciel

Gdyby nie pan Andrij Szular, na-

Żółkwi, Stanisław Daniłowicz, zezwolił

czelny architekt Ziemi Lwowskiej, sy-

na wybudowanie synagogi kamiennej.

nagogę spotkałby los innych budowli

Budowa została jednak rozpoczęta

sakralnych, które władze sowieckie

znacznie później – dopiero w roku 1692.

bezlitośnie niszczyły, stosując mate-

Pomógł król Jan III Sobieski, którego le-

riały wybuchowe i ciężki sprzęt. Pan

karzem nadwornym był Żyd o imieniu

Andrij nalegał, żeby synagoga została

Wnętrze synagogi

Simhe Menahem. Właśnie jemu udało

zachowana oraz wywalczył pieniądze

dla prowadzenia niektórych prac kon-

serwatorskich. Wówczas, w latach 50.

sporządzono dokumentację projekto-

wą, odbudowano kolumny i sklepie-

nie, zrobiono tymczasowy dach nad

częścią zachodnią oraz główną.

zamiast bożnicy –

muzeum

Tego, co nie mogli uczynić żoł-

nierze niemieccy, dokonał czas, który

okazał się być znacznie mniej litości-

wy wobec zabytku architektury. Lata

mijały, a żadne prace nie były pro-

wadzone – z roku na rok synagoga

niszczała coraz bardziej. Kto wie, czy

stałaby dziś, gdyby nie wielki entuzjazm

Żółkiewska synagoga obecnie

Mychajły Kubaja, zastępcy dyrektora

Obecny stan wnętrza synagogi

kwi mieszkało cztery i pół tysiąca Ży-

się uzyskać pożyczkę królewską dla

Państwowego Rezerwatu Historyczno-

dów. Była to największa społeczność

wybudowania nowej świątyni. Poza

złodziei-małolatów. Uczniowie podjęli

– Gdyby odnowić pomieszczenia daw-

Architektonicznego w Żółkwi. W roku

etniczna – Polaków i Ukraińców ra-

tym, król potrafił zachęcić do pracy

decyzję, że zerwą nowe pokrycie da-

nej szkoły żydowskiej, można by tam

1999 zaapelował do Fundacji Zabytków

zem było ponad cztery tysiące osób.

Piotra Bebera, swego nadwornego

chu i sprzedadzą je. Złodzieje zostali

ulokować administrację muzeum. Jed-

Światowych w Nowym Jorku z prośbą,

Mieszkało tu wielu wybitnych Żydów

architekta. Król Jan III wymienił trzy

złapani. Stało się to w roku 2003, a

nak, prawowierni Żydzi potrzebują też

aby synagoga w Żółkwi została wpi-

– rabinem był dziadek światowej sła-

warunki, jakie powinna spełnić budow-

sprawa sądowa… trwa do tej pory,

specjalnego hotelu, a także miejsca, w

sana na listę „stu zabytków architek-

wy reżysera, Jerzego Hofmana. Jego

la przyszłej synagogi. Po pierwsze, sy-

więc nie można pokryć szkód.

którym byłyby przyrządzane koszerne

tury, znajdujących się w stanie opła-

przodkowie po kądzieli uciekli w XVI

nagoga nie miała być widoczna z Ryn-

Łatwo się domyśleć, że przyzna-

potrawy oraz wielu innych rzeczy”.

kanym”.

w. z Hiszpanii do Polski. Była to dyna-

ku. Po drugie, miała ona być niższa,

nych pieniędzy pewnie by nie star-

Obecnie synagoga nie przypo-

Fundacja  nowojorska  przyjęła

stia rabinów. Do 1939 r. w ich rodzinie

niż kościół. Po trzecie, musiała pełnić

czyło do wykonania tak wielkiego

mina dostojnej budowli sakralnej.

zgłoszenie i w krótkim czasie przyzna-

zachowały się listy-podziękowania

funkcje obronne.

zakresu prac. Wiele wykonano na

Remont fasady, rozpoczęty kilka lat

ła pieniądze, dzięki którym ten zabytek

Jana III Sobieskiego za udział w woj-

Przestrzegając tych warunków, fun-

zasadach społecznych. Wedle wstęp-

temu, nie został ukończony, ponie-

architektury można by było wyprowa-

nie z Turkami.

damenty bożnicy wyłożono pod ziemią

nych obliczeń, odbudowa synagogi

waż zabrakło pieniędzy. Bez śladu

dzić ze stanu, określanego jako „ostry

– aby wejść do niej, trzeba zejść sie-

wymaga od 5 do 8 milionów hrywien.

zniknęły pyszne odlewy z brązu, na-

awaryjny”. „Pieniądze przekazywano

dem stopni w dół. Jeśli chodzi o funk-

Nie ma co liczyć na pieniądze z bu-

dal są niszczone wnętrza. Jedyne,

w trzech ratach, - opowiada Mychajło

niemcy

cje obronne, miały je spełniać potężne

dżetu państwa, ponieważ w ostatnich

co pozostało – to Tora żółkiewska,

Kubaj. – Pierwsza – 20 tys. USD, dru-

zniszczyli świątynię

Wszystko się zmieniło z chwilą

mury z oknami, umieszczonymi wysoko,

dwu latach są przekazywane jedynie

przechowywana obecnie w Muzeum

ga – 25 tys., trzecia – 4 tysiące USD.

rozpoczęcia II wojny światowej. Na-

a także otwory strzelnicze na dachu, do

na obiekty, związane z EURO-2012.

Historii Religii we Lwowie. W trakcie

Dzięki tym pieniądzom oczyściliśmy

stępnego dnia po wkroczeniu do mia-

których, nie wiadomo, dlaczego, nie pro-

Mychajło Kubaj w swoim czasie

prowadzenia prac wykopaliskowych

wnętrza ze śmieci budowlanych, wy-

sta wojsk niemieckich, żołnierze pró-

wadziły schody. W roku 1698 w Żółkwi

zwracał się do organizacji żydowskich

znaleziono również menorę.

konaliśmy badania archeologiczne,

bowali wysadzić bożnicę w powietrze.

została wybudowana jedna z najpiękniej-

na Ukrainie, jednak wszelkie jego

Od czasu do czasu w pobliżu

odkopaliśmy resztki przybudówki po-

Wybuchł pożar. Nie wiadomo – czy

szych synagog na świecie okresu późne-

działania w tym kierunku spełzły na

synagogi można spotkać turystów.

łudniowej, umieściliśmy tymczasowy

to cud, czy budowali tak dobrze – sy-

go renesansu; a jej fasadę zdobiły herby

niczym. Żydzi z Ukrainy oraz Izraela

Przewodnicy opowiadają im o dawnej

dach, odnowiliśmy ścianę południową,

nagoga się nie zawaliła, chociaż nie

Polski oraz Sobieskich. Była szósta pod

nie mają zamiaru ratować swej świą-

świetności budowli. Możemy też zoba-

wykonaliśmydokumentacjęprojektową

ocalało nic, co było wewnątrz. Nieste-

względem wielkości i stała się wzorem

tyni. W planach jest natomiast utwo-

czyć chasydów, którzy modlą się przy

dachu nad pomieszczeniem głównym,

ty, wobec społeczności żydowskiej los

dla innych podobnych budowli. Dziś ist-

rzenie w bożnicy Muzeum Kultury Ży-

ścianach swej bożnicy, a ich stopy są

rozebraliśmy stary dach, oczyściliśmy

nie był tak łaskawy – niemalże wszy-

nieje pięć kopii synagogi żółkiewskiej –

dowskiej Galicji, jako sekcji Instytutu

zanurzone w śmieciach i brudzie.

strych oraz dla jednej trzeciej dachu

scy Żydzi, mieszkający przed wojną

cztery w Izraelu i jedna – w Brazylii.

Narodoznawstwa we Lwowie.

zrobiliśmy pokrycie – miedziane”. Nie-

w Żółkwi, zginęli w getcie, przeżyło

Od czasów Stanisława Żółkiew-

„Nie wystarczy w tym celu odbudo-

stety, bardzo szybko część miedzi

tłumaczyła

zaledwie 70 osób.

skiego aż do II wojny światowej w Żół-

wa synagogi,– mówi pan Mychajło.

zniknęła – drogi metal przyciągnął

irena KULesza