przegląd wydarzeń

6

28 maja – 14 czerwca 2010 * Kurier Galicyjski

acją całkowicie wyjątkową, to jest ten

chcą nas pozbawić tego prawa do cier-

Francja – po prostu. W związku z tym

przedstawiona wyłącznie jako miejsce

Kiedy poprzednim razem uczest-

obraz Żydów na rampie w Auschwitz.

pienia. Więc wina czy los. Otóż myślę,

Francja nie ma żadnego powodu, żeby

kaźni. Wyłącznie jako wielki cmentarz

niczyłem w takiej debacie we Lwowie,

Tak, ci ludzie giną całkowicie niewin-

patrząc na to, oczywiście z polskiej

się czuć winna i odpowiedzialna. W

żydowski. Gdzie się w ogóle uchyla

tam między innymi pojawił się wątek

ni. Bez żadnej własnej winy. W tym

perspektywy, że to jest wina ludzi – a

tym sensie, ten proces wykluczania

cały problem, że tu, na tej ziemi, to

Instytutu Pamięci Narodowej. I ja po-

sensie Bruno Schulz zginął bez żad-

los ludów. Los narodów. I kiedy, jak

winnych ze wspólnoty, ma swoją drugą

dotyczy oczywiście również Ukrainy,

wiedziałem, tam tylko tyle, że nigdy

nej własnej winy. Z kaprysu nazistow-

mówię, patrzę z polskiej perspektywy,

twarz. Albo wykluczamy ze wspólno-

powstawała wielka kultura żydowska.

nie byłem entuzjastą myśli politycznej

skiego policjanta.

to myślę o takich sygnałach, które w

ty i mówimy: „oni nie byli z naszego

I to prowadzi mnie do pytania, w jakiej

Stepana Bandery, ale nie życzę Ukra-

I teraz zostało nam pytanie: czy

Polsce zawsze wywołują przy każ-

narodu”, albo na odwrót – ich winę w

mierze świadomość żydowska potrafi

ińcom, żeby biografia Stepana Ban-

ten syndrom, który obowiązuje we

dej debacie niepokój. Wywołują lęk,

pełni relatywizujemy i usprawiedliwia-

sobie poradzić z tym triumfalizmem

dery była pisana wyłącznie w oparciu

wszystkich narodach tego regionu,

strach. Przykładem może być „syn-

my. Mówimy: „tak, oni to robili, ale to

bólu, z tym przekonaniem, że z jednej

o archiwa KGB. Wróciłem do Polski

strony, jak się powiada – Holokaust

i przeczytałem na jakiś tych blogach

był czymś unikalnym, i to jest praw-

da. Ale można na to odpowiedzieć, że

każde wielkie wydarzenie historyczne

jest czymś unikalnym. Rzeź Ormian

była czymś unikalnym. Wielki Głód

na Ukrainie był czymś unikalnym. No

dobrze, ale jeżeli się powiada, że Ho-

lokaust był czymś unikalnym, to co to

znaczy, że nagle się mówi, że Naser

czy Arafat są jak Hitler. To znaczy, że

były takie czasy. Takie były okoliczno-

Hitler już nie był czymś unikalnym.

ści”. W Polsce, w kontekście i relacji

wszystkich, to jest syndrom wyuczo-

Jeżeli można sprowadzić do poziomu

polsko-żydowskich, i relacji polsko-

nej niewinności? Czy rzeczywiście w

największej zbrodni Holokaustu poli-

ukraińskich, ten temat permanentnie

zderzeniu ze śmiercią Bruno Schulza,

tykę państw arabskich.

wraca. Taki najbardziej karykaturalny

Alfred Szrajer

my Polacy, my Ukraińcy, my Żydzi, my

Jeśli chodzi o relacje polsko-ukraiń-

przykład miałem właśnie w temacie

Austriacy, my Niemcy możemy powie-

skie, to ja mam wrażenie, że tutaj nasze

o Jedwabnem, gdzie mówiono tak:

„prawdziwych polskich patriotów”, że

dzieć o sobie, że jesteśmy niewinni,

dwa narody mają olbrzymi sukces, że

„tego nie zrobili Polacy. Polacy są or-

wreszcie Michnik pokazał swoje praw-

że jesteśmy ofiarami cudzej opresji?

przez ostatnie 20 lat dokonał się praw-

ganicznie niezdolni do tak bestialskich

dziwe oblicze banderowca. Bardzo mi

Rzeczywiście to w klasycznej posta-

dziwy cud. Te stosunki są bardzo dobre.

zachowań”. Albo mówili: „To zrobili

się to spodobało, już byłem w życiu

ci najbardziej karykaturalnej widać w

Ale to nie jest dane raz na zawsze. I po

Niemcy, ale Żydzi sami sobie byli win-

agentem – amerykańskim, niemiec-

debacie wewnątrzniemieckiej czy we-

polskiej stronie, i po ukraińskiej stronie

ni, bo współpracowali z bolszewika-

kim, izraelskim, komunistycznym, an-

wnątrzrosyjskiej. W wewnątrzniemiec-

są środowiska, które albo tego nie rozu-

mi”. Więc jakby to taka podwójna teza

tykomunistycznym. Nigdy jeszcze nie

kiej debacie to widać tak, że narodem

drom Jedwabnego”. Po publikacji

mieją, albo im to przeszkadza. Są śro-

– nie my, ale Żydom to słusznie się

byłem agentem banderowskim, więc

niemieckim zawładnęła banda gang-

książki Jana Tomasza Grossa, o

dowiska, które każdą ranę będą chciały

należało, tylko nie wiadomo od kogo.

to jest coś nowego w moim życiu.

sterów, nazistów, natomiast naród

zamordowaniu żydowskich sąsia-

rozdrapywać. Środowiska, które są

Teraz chcę powiedzieć parę zdań

Bruno Schulz – to jest pisarz

jest niewinny. Czy rzeczywiście ktoś,

dów przez część polskich sąsiadów

niegotowe do krytycznego spojrzenia

na temat wyjątkowo już delikatny

wielu kultur i to jest pisarz, jak on to

kto się poczuwa do dumy z tradycji

w miasteczku Jedwabne, przez pol-

w głąb swojej własnej historii i skłonne

i trudny. Mianowicie o tym, co na-

sam określał, genialnej epoki, epoki

kulturalnej niemieckiej, z Goetego i z

ską opinię publiczną przeszedł szok.

zawsze do upartego bicia się w cudze

dziwnej, epoki skomplikowanej, epoki

To, że takie spotka-

Schillera, z Heinego i z Beethovena,

Ale mogę powiedzieć, w tym jednym

piersi. W moim kraju jest tego niemało

niejasnej, epoki przerażającej. To jest

może zrzucić z siebie odpowiedzial-

momencie sobie pozwolę na polską

i zawsze, zawsze jest to niebezpiecz-

pisarz, który rejestrował i zapowiadał

nie jest możliwe,

ność i całkowite poczucie wstydu za

nacjonalistyczną dumę i pychę, że

ne. Ja myślę, że takie konferencje, jak

swoisty koniec świata. Pisarz styku

to jest empiryczny

ta, które pozwalają się zastanawiać

kultur i styku stylów. Kiedy zastana-

dowód na istnienie

nad czymś, co jest wspólnym dzie-

wiam się, jak zdefiniować tego pisarza,

Boga.

dzictwem, co jest wspólnym tytułem

to powiedziałbym, że to jest pisarz Ga-

do dumy i wspólnym sprowokowa-

licji, Hałyczyny. To jest świat zrodzony

niem do namysłu, że one służą cze-

przez monarchię austro-węgierską

zywam „żydowskim tryumfalizmem

muś bardzo, bardzo dobremu.

– wielonarodową, wieloreligijną, wielo-

bólu”. To jest bardzo trudny temat w

Jest pytanie: kim był Bruno Schulz?

językową. Świat, w którym dominował

debatach polsko-żydowskich. Wiecie,

Czy Bruno Schulz był Żydem? No z

język kultury niemieckiej, w którym

to takie przekonanie, że Holokaust

całą pewnością. Z punktu widzenia hi-

spotykała się pamięć i wyobraźnia pol-

był zbrodnią tak unikalną, że należy

tlerowskich ustaw norymberskich Bru-

ska, ukraińska, żydowska.

Holokaustem właściwie usprawiedli-

no Schulz był Żydem. Dlatego został

Jednocześnie Schulz jest pisa-

wić wszystko, co było potem. Więc

zamordowany. Jest drugie pytanie: czy

rzem, który dla jednych będzie bliski

z jednej strony politykę izraelską, a

nas dzisiaj powinny obowiązywać hi-

do Franza Kafki i całej żydowskiej tra-

z drugiej strony, na przykład, akces

tlerowskie ustawy norymberskie? Czy

dycji kabalistycznej, dla innych będzie

dużych grup społeczności żydowskiej

pisarz taki, jak Bruno Schulz może być

tym składnikiem w polskiej literaturze,

do komunizmu wtedy, kiedy ten ko-

jednoznacznie zakwalifikowany jako

który był niezbędnym dla dopełnienia

munizm miał formę stalinowskiej opresji

pisarz żydowski? A Franz Kafka? A

tradycji Gombrowicza czy Witkacego,

i terroru przeciwko Polsce. Przeciwko

Izaak Babel? A Elias Canetti? A Sta-

dla jeszcze innych wiadomo, że to był

Polsce, przeciwko Ukrainie, przeciw-

nisław Lem? Józef Wittlin? Wreszcie

pisarz blisko związany na przykład, z

ko Litwie, przeciwko Rosji i tak dalej.

my Polacy, mamy prawo pytać: kim był

Zofią Nałkowską. On jest przedmiotem

Oczywiście, naród żydowski nie jest

Adam Mickiewicz? Specjaliści, history-

tego spotkania kultur, które tutaj miało

winien, żadną miarą. Ben Gurion

cy żydowscy akcentują: z matki obcej.

miejsce. Ja nie jestem specjalistą, ani

nie ponosi odpowiedzialności za wy-

Z matki obcej, z frankistów. Każdy Li-

w ogóle od literatury, ani specjalnie od

czyny Łazara Kaganowicza. Ale nie

literatury Bruno Schulza, którego oczy-

Schulz, jako symbol śmierci jest też sym-

Hitlera i za nazizm? To jest skrajny

Polska jest jedynym krajem, który zdo-

wiście podziwiam jako pisarza. Nie

przykład.

był się na ten typ rozrachunku z wła-

śmiałbym w towarzystwie tak znakomi-

bolem tego, czego się trzeba bać i dzisiaj.

Przejdźmy do Rosji. Słynne prze-

sną mroczną, brunatną przeszłością.

tych specjalistów się na ten temat wy-

Mianowicie takiego świata, który pogar-

mówienie znakomitego zresztą pisa-

Jedynym krajem w tym regionie. Inne

powiadać, ale dla mnie Bruno Schulz

dza kulturą. Który pogardza wartościami,

rza rosyjskiego Walentina Rasputina,

kraje to jeszcze mają przed sobą. I to

jest punktem wyjścia do pytań.

nie przekładającymi się wprost na komercję.

który mówił, że stalinizm to nie jest

było zarówno po książce Grossa o Je-

Pierwsze pytanie, które bym za-

nasza wina, to jest nasze nieszczę-

dwabnem, jak również po jego książce

dał, to jest pytanie o to, co mówi nam

ście. (Eto nie nasza wina, eto nasza

o pogromie kieleckim. Ale to także

los i śmierć Bruno Schulza? Z całą

można uchylać tematu Kaganowicza

twin powie: co Mickiewicz pisał? – „Li-

bieda.) Nie znam ani jednej dyskusji

były wielkie debaty, między innymi na

pewnością jest to śmierć człowieka

i mówić, że to nie był Żyd, tylko to był

two, Ojczyzno moja!”. A gdzie urodził

wśród narodów Europy centralnej

łamach „Gazety Wyborczej”, na temat

całkowicie niewinnego, a rzadko się

bolszewik. Tak, to był bolszewik, ale

się Mickiewicz? Jakie piosenki śpie-

i wschodniej, gdzie by nie było tego

relacji polsko-ukraińskich. O Pawłoko-

zdarza na świecie, żeby w jakimś

żydowska droga do bolszewizmu inna

wał i słyszał w dzieciństwie? Białoru-

triumfalizmu bólu, że my cierpieliśmy

mie, o Wołyniu, o Akcji „Wisła”, a także

konflikcie ktoś był całkowicie niewin-

była jednak niż rosyjska, polska, ukra-

skie. Więc, kim był Mickiewicz? Otóż,

bardziej niż inni. Najbardziej, a ci inni

na temat Bandery.

ny. Otóż wydaje mi się, że taką sytu-

ińska czy gruzińska. I nie można tego

wydaje mi się... Wracając na chwilę

My mamy świadomość, że takie

tematu unieważniać tylko dlatego, że

do Schulza. Schulz nie był religijny.

Nie znam ani jednej dyskusji wśród na-

rozmowy są bardzo trudne. One są

często tym rodzajem narracji posłu-

Schulz nie był syjonistą. Schulz studio-

rodów Europy centralnej i wschodniej,

bardzo trudne w ogóle. Francja po-

gują się antysemici.

wał w Wiedniu, w świecie, gdzie „lingua

trzebowała kilkudziesięciu lat, żeby

Teraz do Polski, co roku przyjeż-

franca” to był język niemiecki. Mógł po

gdzie by nie było tego triumfalizmu bólu,

prezydent Jacques Chirac w imieniu

dżają wycieczki z Izraela. Rozmawia-

niemiecku pisać, pisał po polsku. Więc,

że my cierpieliśmy bardziej niż inni. Naj-

Francji powiedział słowo ubolewania

łem na ten temat z wieloma izraelskimi

kim był Schulz? Moim zdaniem, Schulz

bardziej. A ci inni chcą nas pozbawić tego

za Vichy. Kilkudziesięciu lat! Przed

demokratami, którzy mówią z wielkim

był obywatelem wielonarodowego, wie-

tym była obowiązująca teza gene-

niepokojem o przesłaniu tych wizyt. To

lokulturowego regionu, który nazywał

prawa do cierpienia. Więc wina czy los?

rała de Gaulle, że Vichy to nie była

są wizyty młodzieży, którym Polska jest

się Hałyczyna, czyli Galicja. Wielki syn