23

Kurier Galicyjski * 17 – 30 sierpnia 2010

zamach na majestat

siński (marszałek generalny konfe-

deracji w Koronie), Joachim Potocki

opracował

(regimentarz generalny konfederacji

KrZYSZToF SZYMańSKi

w Koronie), Michał Jan Pac (marsza-

ilustracje archiwum

łek generalny konfederacji na Litwie),

W artykule poświęconym I rozbio-

Józef Sapieha (regimentarz general-

rowi Polski wspomniałem o pewnym

ny konfederacji na Litwie) i marszałek

wydarzeniu, które zostało potrakto-

związku wojskowego konfederacji

wane jako pretekst do rozbioru ziem

Józef Pułaski (ojciec dowódcy kon-

Rzeczypospolitej. Chodzi o porwanie

federatów Kazimierza Pułaskiego).

króla Stanisława Augusta Poniatow-

Konfederaci wszczynając wojnę do-

skiego przez stronników Konfederacji

mową wypowiedzieli również wojnę

Barskiej. Jak to było z tym porwaniem

Rosji i zaatakowali garnizony wojsk

historycy spierają się do dziś i wysu-

rosyjskich znajdujące się od czasu

wają różne wersje. Ale wróćmy do

bezkrólewia w 1763 r. w Rzeczy-

faktów.

pospolitej. Gdy 19 czerwca 1768 r.

Jeśli chodzi o zamachy w dawnej

Rosjanie, wspierani przez wierne Sta-

Polsce, to zapamiętany został przede

nisławowi Augustowi wojska koronne

wszystkim nieudany zamach na króla

pod wodzą regimentarza Franciszka

Zygmunta III Wazę, którego dokonał

Ksawerego Branickiego zdobyli Bar

prawdopodobnie chory psychicznie

– szlachta przeniosła walki na Ukra-

szlachcic Michał Piekarski – co skoń-

inę licząc na pomoc pobliskiej Turcji.

czyło się dla niego wyrafinowaną

Wkrótce jednak doszło tam do buntu

kaźnią. Stąd powiedzenie – plótł jak

hajdamaków i rzezi ludności polskiej

Piekarski na mękach.

i żydowskiej (rzeź humańska, kolisz-

3 listopada 1771 r., wieczorem

czyzna). Krwawy bunt chłopski został

około godziny 22, u zbiegu ulic Mio-

równie okrutnie stłumiony, a przywód-

dowej i Koziej dokonano czynu nad

cy kozaccy Iwan Gonta i Maksym Że-

wyraz zuchwałego. Kareta, którą

leźniak straceni.

wracał z odwiedzin u chorego wuja

Sytuacja polityczna wokół Polski

Michała Czartoryskiego, kanclerza

sprzyjała działalności konfederatów.

wielkiego litewskiego, król Stanisław

25 września 1768 r. Turcja faktycz-

August Poniatowski, została zaatako-

nie wypowiedziała wojnę Rosji pod

wana przez konfederatów barskich.

pretekstem  żądania  opuszczenia

Padły strzały, jeden z dworzan kró-

Polski przez wojska rosyjskie. Nikołaj

lewskich został zabity, a drugi ranny.

Repnin wyłożył na rzecz Szkoły Ry-

Sam król, który próbował uciekać

cerskiej 100 000 złotych polskich by

został oszołomiony uderzeniem w gło-

powstrzymać jej kadetów od udziału

wę, a następnie zaciągnięty na konia

w konfederacji barskiej. W paździer-

i wywieziony. Tymi którzy odważyli się

niku w Białej utworzono Radę Ge-

podnieść rękę na majestat królewski,

neralną Stanów Skonfederowanych

byli Stanisław Strawiński, Walenty Łu-

– Generalność – naczelny organ

kawski i Jan Kuźma. Ich celem, naj-

władz konfederackich, powołanie któ-

prawdopodobniej nie było zabójstwo

rego było warunkiem udzielenia przez

króla, ale porwanie i przekazanie

Francję barżanom pomocy dyploma-

władzom konfederacji barskiej. Na

tycznej, wojskowej i finansowej. Zak-

szczęście dla króla porywacze nie

tywizowało to ponownie konfederację

najlepiej orientowali się w topografii

barską już wcześniej wspieraną przez

Warszawy, ale zapewne swoje zro-

Turcję, a także przez Francję, skąd

bił też strach i panujące ciemności

płynęły pieniądze, broń i instrukto-

(napad miał miejsce około godzi-

rzy wojskowi. Posłem Generalności

ny 22). Ponad 20 osobowa grupa

przy dworze wersalskim był Michał

Wojska Kazimierza Pułaskiego pod Częstochową, Juliusz Kossak – akwarela

porywaczy rozpierzchła się. Przy

Wielhorski. Austria z kolei pozwoliła

królu pozostał tylko Jan Kuźma,

Generalności (dowództwu powsta-

który uprowadził go w stronę Mary-

zała się zabójcza – przerażona wido-

W taki sposób Polska dostała się pod

nia) na rezydowanie w Preszowie,

powinni być ubrani podług zwyczaju w

montu i tam w przydrożnym młynie

kiem śmierci swego męża kobieta po

protektorat Rosji. Caryca Katarzyna

a później w Cieszynie. Kluczową rolę

kordygardzie, na dole. O tejże godzinie

przetrzymywał przez całą noc. Nie

trzech dniach zmarła.

II zagwarantowała nienaruszalność

w zabiegach dyplomatycznych ode-

Cybulski i Łukawski, oddani Mistrzowi,

wiemy o czym król rozmawiał z po-

Jan Kuźma skazany został na

granic i ustroju wewnętrznego. To

grał bp kamieniecki Adam Stanisław

podług zwyczaju powinni być wsadzeni

rywaczem i czym go ujął, ale po kil-

banicję, z której po kilku latach wró-

wszystko było do przełknięcia, ale

Krasiński (brat Michała).

każdy do wózka, tj.: Łukawski na jeden

ku godzinach, szczęśliwie powrócił

cił. Co ciekawe podczas procesu król

nadanie równych praw innowiercom

16 grudnia 1768 pod gwarancją

z księdzem, Cybulski na drugi także

do Zamku Królewskiego. W marcu

usilnie bronił porywacza.

był nie do przyjęcia dla szlachty i

Francji konfederaci zawarli nieformal-

z księdzem (…).Gdy do pałacu przy-

1773 roku sprawiedliwość dopadła

Inną wersję wydarzeń przedstawił

kościoła. Przeciwnicy polityki króla

ny traktat przymierza polsko-tatarsko-

jadą, tam już zastaną 480 żołnierzy

kilku porywaczy. W procesie przed

historyk Jerzy Łojek. Według niego

zjechali się w Barze na Podolu i 4

tureckiego, którego artykuł 4. zobo-

od gwardii pieszej koronnej, w kwa-

Sądem Sejmowym – właściwym do

cała sprawa została zaplanowana

marca 1768 roku zawiązali i zaprzy-

wiązywał Turcję i Chanat Krymski do

drat theatrum otaczających, gdzie

orzekania w sprawach szlachty osia-

przez króla. Chodziło o to by pokazać

sięgli konfederację. Naczelne hasło

niezawierania pokoju z Rosją aż do

do miejsca kobylicami oznaczonego,

dłej, a zagrożonych karą śmierci –

europejskim monarchom podłość kon-

konfederatów brzmiało: Wiara i Wol-

czasu przywrócenia poprzedniego

wózki z więźniami i wartą marszał-

oskarżonym zarzucono nie tylko po-

federatów. Jan Kuźma miał być więc,

ność.

systemu rządów w Rzeczypospolitej.

kowską wnijdą. Komenda zaś pułku

rwanie króla, lecz także próbę jego

człowiekiem na usługach Stanisława

Na wieść o zawiązaniu konfede-

Państwa te miały też zagwarantować

IMĆ Pana Byszewskiego otoczy te

zabicia. Dwóch z nich – wspomniany

Augusta. Natomiast rana, z jaką król

racji już 23 marca Rada Senatu więk-

niepodległość Polski

kobylice. Na theatrum najpierw Łu-

już Łukawski i niejaki Cybulski zo-

się obnosił to wynik sprzeczki z ofice-

szością głosów postanawia przywołać

Wbrew sprzyjającej początkowo

kawski wprowadzony i podług osno-

stało skazanych na karę śmierci.

rem zazdrosnym o swoją małżonkę.

wojska rosyjskie, żeby rozprawiły się

sytuacji, po stoczeniu licznych walk,

wy dekretu egzekwowany będzie, tj.

Podobnie, jak przeszło 150 lat

Jak by tam nie było fakt porwania

z konfederatami. Sam król jest goto-

bitw i zdobyciu poparcia wśród naro-

ścięty, ręce obydwie po śmierci ucięte

wcześniej w sprawie Piekarskiego

króla miał miejsce i wpłynął na póź-

wy podpisać się pod ta decyzją, aby

du jednak pod presja polityki Rosji

i odłożone na bok, dla zawieszenia

i tym razem opracowanie dokładne-

niejsze losy całego narodu.

i jej siłą militarną konfederacja barska

na palach przy gościńcach publicz-

tym okazać swą gorliwość i nie-

go scenariusza egzekucji zlecono

Kim byli zamachowcy i skąd się

padła. Najbardziej spektakularne było

nych, kadłub zaś sam poćwiartowany

wzruszoną wierność ku Rosji.

marszałkowi wielkiemu koronnemu.

wzięli z dalekiego podolskiego Baru

Lecz idee konfederacji zaczyna-

zdobycie przez konfederatów pod

i na stos, przez milicję otoczony, wraz

A oto fragment tego dokumentu:

w Warszawie? Jak potoczyły się dal-

ją rozchodzić się po kraju. W poło-

dowództwem Kazimierza Pułaskiego

z głową wrzucony i podpalony być

„Dnia 10 Septembris z rana o go-

sze losy bohaterów-patriotów?

wie roku marszałek województwa

Częstochowy. Samemu Pułaskiemu

ma. A gdy stos podpalony będzie,

dzinie 6 powinno zajechać przed wię-

Narzucony Polsce przez carycę

krakowskiego wzywa uniwersałem

udało się po klęsce ruchu uciec do

Mistrz powróci na theatrum, spro-

zienie wielkie marszałkowskie wózków

Katarzynę II król Stanisław August

mieszkańców powiatów do poparcia

USA. Straty poniesione w konfede-

wadzi z wózka Cybulskiego i zetnie

parokonnych najętych furmańskich

Poniatowski w 1764 roku rozpoczął

ruchu. Uniwersał wzywał katolików

racji barskiej król Stanisław August

na theatrum, którego ciało w trumnę

trzech. Jan Kuźma o tejże godzinie

reformy systemu prawnego Rzeczy-

„by wzięli pod siebie to przekonanie,

Poniatowski w mowie sejmowej 29

włożone i na cmentarzu któregokol-

z Zamku pod wartą marszałkowską

pospolitej. Likwidacja demokracji szla-

że lepiej przestać żyć, aniżeli pa-

sierpnia 1776 r. ocenił na 60000 du-

wiek kościoła pogrzebione być ma”.

powinien być do więzienia przyprowa-

checkiej, przyznanie protestantom

trzeć na nadwerężenie wiary świętej

katów. Po jej upadku na Sybir zesła-

Egzekucji porywaczy króla Stani-

dzony w łańcuszku. O tejże samej go-

i prawosławnym praw politycznych

katolickiej, tudzież widząc oczywistą

no według szacunków samego posła

sława Augusta Poniatowskiego przy-

dzinie, aby 100 żołnierzy, oprócz ofice-

wzbudziły wśród szlachty sprzeciw.

zgubę Ojczyzny”. W 1768 roku konfe-

rosyjskiego Nikołaja Repnina ponad

glądało się około 20 tysięcy osób. Byli

rów i unteroficerów, chorągwi węgier-

Te zmiany były na tyle rewolucyjne, że

deracja szybko rozprzestrzeniła się na

14 000 konfederatów, resztę przy-

wśród nich pozostali uczestnicy nie-

skiej stało przed więzieniem, z bronią

nawet rodzina Czartoryskich, zawsze

Małopolskę, Wielkopolskę i Ukrainę, w

musowo wcielono do armii rosyjskiej.

udanej akcji, a wśród nich Jan Kuź-

nabitą, z nastosowanemi bagnetami,

inicjująca reformy polityczne i społecz-

1769 roku objęła Litwę. Inicjatorami za-

Rosjanie utworzyli obozy przejściowe

ma. Do przyglądania się krwawemu

których IMĆ Pan Rotmistrz komende-

ne, sprzeciwiła się zmianom.

wiązania konfederacji byli: biskup ka-

dla jeńców konfederackich na war-

widowisku zmuszona została także

rować ma. Ichmość ks.ks. Kapucyni

Jednak sejm konwokacyjny, pod

mieniecki Adam Stanisław Krasiński,

szawskiej Pradze i w Połonnem na

Marianna Łukawska, żona jednego

do godziny najdalej 7 z rana z dekre-

presją posła rosyjskiego Nikołaja Rep-

marszałek nadworny koronny Jerzy

Ukrainie, skąd byli oni transportowani

z dwóch straconych. Dla tej ostatniej

towanemi dyspozycją duszy. O godzi-

nina i 40 tys. wojsk rosyjskich, przyjął

August Mniszech. Związek zbrojny

etapami na Syberię. Nigdy nie dowie-

ta forma „terapii szokowej” z ewentu-

nie 7 rano więźniowie dekretowani już

Traktat o wieczystej przyjaźni z Rosją.

zorganizowali: Michał Hieronim Kra-

my się, ilu tam zginęło.

alnych królobójczych skłonności oka-