24

świątynie lwowskie

17 – 30 sierpnia 2010 * Kurier Galicyjski

ormiaŃskie kościoŁy podzamcza

(dokończenie z nr poprzedniego)

JUriJ SMirNoW

tekst i zdjęcia

Kościół św. Jakuba z Nissibis był

świątynią zorientowaną na południo-

wy wschód i miał wymiary około 16 m

długości i 7 m szerokości. Świątynia

miała rzut prostokątny z półkolistą ab-

sydą, małe przybudówki i babiniec.

Około 1580 r. bogaty kupiec lwow-

ski Mikołaj Bernartowicz zapisał swój

folwark na Zamarstynowie ormiań-

skiemu szpitalowi i kościołowi św. Ja-

kuba. Abp Mikołaj Torosowicz w dniu

18 listopada 1676 r. nadał kościołowi

tytuł opactwa i pierwszym opatem mia-

nował ks. Jana Bernatowicza. Czesław

Lechicki uważał, że „stało się to może

dlatego, że kościółek ten zbudowali

i wyposażyli przodkowie Bernatowi-

cza”. Arcybiskup chciał też zjednać

Kościół św. Krzyża

sobie ks. Jana Bernatowicza – „czło-

wieka ambitnego i gotowego dla karie-

ry wszystko poświęcić”.

Ojcowie Teatyni nie radzili arcy-

biskupowi mianowania jego opatem,

lecz M. Torosowicz nie zważał na ich

Kościół św. Wojciecha

uwagi. Wkrótce wybuchła awantura:

strzegłszy Agopsowicz prosił biskupa,

Jana Sobieskiego, wojewody ruskie-

ks. Bernatowicz poddał się namowom

żeby już wyszedł, lecz on oświadczył,

go Stanisława Jabłonowskiego podpi-

stronników jerozolimskiego patriarchy

że ten kościół jest ormiański i że on,

sali kontrakt na wystawienie alumnatu

ormiańskiego i został wyświęcony na

Gmer Bernartowicza

będąc ormiańskim od króla uprzywile-

dla kleryków ormiańskich. Kościół św.

biskupa Kamieniecko Podolskiego.

jowanym biskupem, za swój go uważa

Krzyża i cmentarz pozostały jednak

Chciał też podczas nieobecności we

i żąda, żeby mu klucz oddał i ustąpił

w zarządzeniu abpa M. Torosowicza

Lwowie abpa M. Torosowicza przejąć

den św. Jakuba, również kamienny pa-

z niego. Agopsowicz nie chciał klucza

i prowizorów kościelnych. Pół roku

władzę nad całym Kościołem ormiań-

łac biskupi, blisko jeden drugiego. Od

wręczyć, ale już był przygotowany ślu-

później, we wrześniu 1672 r., podczas

skim w Polsce, lecz nuncjusz apostol-

nich osobno znajduje się klasztor św.

sarz, który odjąwszy dawny zamek

oblężenia Lwowa przez Turków, zabu-

ski Opicjusz Pallavicini wyklął go jako

Krzyża zamieszkany i do niego należy

i nowy przybiwszy, klucz od niego bisku-

dowania kolegium i kościół św. Krzy-

uzurpatora. Był to jeden z gorących

silnie zbudowany dom ubogich, dom

powi oddał, który mimo oporu szwagra

ża spłonęły, seminarium tymczasowo

epizodów walk z Rzymem w środowi-

zarządcy, stajnie i dwa lub trzy ogrody;

duchowieństwo swoje wprowadził”.

przestało funkcjonować. W 1674 r.

sku Ormian lwowskich. Cz. Lechicki

są tam pomieszczenia dla zakonników

Nagrobek ze starego cmen-

Spór o kościół trwał 17 lat. Sahag

nowy prefekt kolegium o. Pidon zdołał

pisał, że wówczas żadnych zakonni-

– mnichów i księży oraz innych osób,

tarza ormiańskiego

Agopsowicz zmarł 23 lutego 1649 r.,

odbudować spalone pomieszczenia

ków przy kościele św. Jakuba już nie

należących do kongregacji klasztor-

jeszcze podczas tych zatargów. Do-

i uruchomić działalność seminarium.

wszystkie świątynie, również kościół

było i opactwo to pozostało jedynie

nych. Są także i zakonnice, dwie lub

piero w 1654 r. starsi narodowości or-

W 1681 r. prowizorowie ormiańscy

św. Krzyża.

tytularnym. Jak już wspomniałem, ko-

trzy – stare i wiekowe. Wielki ten klasz-

miańskiej odstąpili M. Torosowiczowi

podarowali Kongregacji Krzewienia

W 1629 r. bogaty kupiec ormiań-

ściół św. Jakuba w 1784 r. został za-

tor ma zimną wodę”.

wszystkie dochody, należące do klasz-

Wiary wszystkie zabudowania dawne-

ski Izaak (Sahag) Agopsowicz, rodem

mknięty i razem z kościołem św. Anny

Fundator Sahag Agopsowicz wy-

toru i kościoła św. Krzyża. Arcybiskup

go klasztoru.

z Suczawy, szwagier pierwszego bi-

sprzedany i rozebrany.

posażył kościół w sprzęty liturgicz-

wprowadził na parafię swego unickiego

Następne  groźne  wydarzenie

skupa ormiańskokatolickiego Mikołaja

Trzeci kościół ormiański p.w. św.

ne i ozdobił wnętrze, swoim kosztem

księdza. Spisana umowa jednak za-

miało miejsce 12 września 1740 r.,

Torosowicza, fundował budownictwo

Krzyża, na terenie Przedmieścia Kra-

utrzymywał kapłana. Agopsowicz nale-

strzegała, że Torosowicz „do kamienic

kiedy na skutek pożaru kolegium te-

nowego murowanego kościoła. Lwow-

kowskiego (Żółkiewskiego) znajdował

żał do tradycyjnego obrządku wschod-

kościelnych i do cmentarza mieszać się

atyńskie i kościół św. Krzyża zostały

ski historyk sztuki W. Wujcyk w swoje

się przy ul. Zamarstynowskiej. Zbu-

niego i nie chciał uznać unii i władzy

nie mógł, a nawet i kapłanów przyjmo-

po raz kolejny zniszczone. Dwa lata

publikacji z 1996 r. podał rejestry kasy

dowany został znacznie później niż

abpa M. Torosowicza (1627-1681), który

wać nie wolno mu było, gdyż tym za-

wcześniej, w 1738 r. Teatyni rozpo-

miejskiej o wydatkach I. Agopsowicza

kościół św. Anny i św. Jakuba. Muro-

złożył przysięgę wierności Stolicy Apo-

wiadowali prowizorowie, którzy i to za-

częli budowę nowego kolegium pod

na kupno cegły z miejskich cegielni.

wana świątynia powstała dopiero w

stolskiej, uznał zwierzchnictwo papie-

strzegli sobie, żeby kapłani dochodów

Wysokim Zamkiem, na terenie ofiaro-

Otóż, już w 1628 r. fundator kupił

XVII w. Istnieją jednak wzmianki, że

ża i ogłosił unię Kościoła ormiańskiego

nadzwyczajnych nie wymagali”.

wanym przez królewicza Jakuba So-

6300 sztuk cegły na „budowę kościo-

drewniane zabudowania mogły ist-

w Polsce z Rzymem.

Tymczasem 1 maja 1664 r. przy-

bieskiego jeszcze w 1731 r. Kleryków

ła ormiańskiego św. Krzyża”. Magi-

nieć już w drugiej połowie XIV w. Na

Ormianie, uznający władze pa-

byli do Lwowa ojcowie Teatyni. Papie-

ormiańskich śpiesznie przeniesiono

strat lwowski aż do 1637 r. sprzeda-

koszt własny zbudował je Ormianin

triarchów eszmiadzyńskich i obrządek

ska Kongregacja Krzewienia Wiary

na nowe miejsce, zaś spalone po-

wał Agopsowiczowi cegłę z cegielni

Jurko (Jerzy) Iwaszkiewicz.

Kościoła Apostolskiego, garnęli się

postawiła przed nimi zadanie założe-

mieszczenia kolegium, przy kościele

Kosznarowskiej, która znajdowała się

Ks. Sadok Barącz podaje legen-

do kościoła św. Krzyża, nie uznawali

nia seminarium duchownego dla kle-

św. Krzyża sprzedano francuskim oj-

na Zofijówce, za kościołem św. Zofii.

dę, związaną z fundacją Iwaszkiewi-

władzy bpa Torosowicza. Agopsowicz

ru ormiańskiego. Mieli oni też pomóc

com misjonarzom, których do Lwowa

Dlatego W. Wujcyk uważa ten rok za

cza. S. Barącz pisze: „Powiadają, że

klucze od świątyni starannie chował.

arcybiskupowi w przeprowadzeniu

zaprosił rzymskokatolicki abp Mikołaj

datę ukończenia budowy świątyni. Tę

na tym miejscu był ogród ormiański,

Arcybiskup podstępnie i przemocą

reform unijnych, pogodzić obrządek

Wyżycki. Na jego polecenie misjona-

samą datę znajdujemy i w „Kronice

w którym wyrosło drzewo, wydające

zawładnął świątynią i wprowadził do

ormiański z wymogami dogmatyki

rze powinni byli zorganizować nowe

miasta Lwowa” autorstwa kanonika

taki owoc, że jak bądź go rozkro-

niej księdza unickiego. Sadok Barącz

katolickiej. 29 stycznia 1671 r. biskup

seminarium katolickie. Odbudową

Tomasza Józefowicza, który pisze, że

jono, to zawsze on krzyż Pański

tak opisuje owe wydarzenia: „W roku

sufragan Jan Kieremowicz przekazał

kościoła i klasztoru kierował Bernard

„starszy Ormianin Sahak Agopsowicz

przedstawiał. To właśnie natchnęło

1637 prosił arcybiskup szwagra swe-

Teatynom klasztor świętokrzyski, któ-

Meretyn, znany we Lwowie architekt,

cerkiew św. Krzyża niedawno z grun-

Jurka Iwaszkiewicza do zbudowa-

go by mu kościół pokazał, o którym

ry znajdował się w bardzo zaniedba-

autor projektu i budowniczy katedry

tu wielkim nakładem i z murowanymi

nia kościoła św. Krzyża. Był też ten

lud tyle rozprawia. Agopsowicz dał się

nym stanie po zniszczeniach podczas

św. Jura. Abp Wyżycki ofiarował na

domkami wystawił”.

kościół drewniany, miał obok siebie

uwieść tej prośbie, poprowadził go do

oblężenia Lwowa w 1655 r. przez woj-

odbudowę pomieszczeń seminaryj-

Ormiański podróżnik Szymon, syn

Haczgadar, czyli klasztor mniszek or-

kościoła, otworzył go i schowawszy

ska moskiewskie.

nych 14000 złotych.

Martirosa tak opisał ormiańskie świąty-

miańskich”. Drewniany kościół stał do

klucz za pas, począł mu pokazywać

Po odbudowie zabudowań klasztor-

Dopiero w roku 1769 ojcowie mi-

nie Podzamcza: „Zewnątrz miasta są

1623 r. Jak podaje w „Kronice miasta

ołtarze, obrazy i inne sprzęty. Gdy tak

nych, 2 czerwca 1672 r. Teatyni w obec-

sjonarze otrzymali kościół w swoje po-

trzy klasztory z kamienia zbudowane,

Lwowa” D. Zubrzycki – w tym roku

obaj szwagrowie rozmawiali, zgro-

ności abpa łacińskiego Alberta Koryciń-

siadanie. Do tego czasu kościołem św.

jeden pod wezwaniem Matki Boskiej

straszny pożar zniszczył lub uszkodził

madziła się powoli znaczna liczba

skiego, hetmana wielkiego koronnego

Krzyża zarządzał arcybiskup i prowizo-

Wysłuchującej Próśb (Hadżagar), je-

na Przedmieściu Krakowskim prawie

Ormian-unitów z kapłanami, co spo-