25

zacNi z zacNymi

Kurier Galicyjski * 2010

Zapomniane Termopile...

czerwonoarmiści z 6. Dywizji Kawale-

rii nie brali jeńców.

Któż nie słyszał o „boju pod Zadwórzem, gdzie młodzi polscy żołnierze walczyli nawet nie „do ostat-

Mordowali strzelając, kłując pikami,

niego naboju”, a „do ostatniej kropli krwi”. Corocznie, w rocznicę bitwy odbywają się tam uroczysto-

rąbiąc szablami oraz podrzynając gar-

ści, zjeżdżają goście, wygłaszane są okolicznościowe mowy. Tak powinno być. To nasza powinność!

dła rannym i kontuzjowanym Polakom.

Ciała poległych obdzierali z mundurów

A kto słyszał o „boju pod Dytiatynem”, stoczonym zaledwie miesiąc później, w czasie tej samej kampa-

i butów. Obserwujący swojego pod-

nii 1920 roku? Kto czytając na pylonie Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie nazwę Dytiatyn potrafi

władnego, zabijającego bezbronnego

znaleźć ją na mapie, albo chociaż wskazać czy bój ten stoczono na piaskach pustyni, czy może w in-

polskiego żołnierza, dowódca dywizji

Josif Apanasenko rzucił słowa: „nie trać

nym egzotycznym miejscu?

ładunków, zarżnij go”. Przebywający na

O żołnierzach sławnej „baterii śmierci” nie pamiętają dziś ani ich rodacy – Polacy, ani ich ówcześni

polu walki pod Zadwórzem Izaak Babel

sojusznicy – Ukraińcy.

zapisał w dzienniku: „Jakąż to wol-

ność przynosimy. Okropieństwo”.

Tak nie powinno być. Pamięć to nasza powinność!

MARCIN ROMER

W walkach pod Zadwórzem

poległo co najmniej

dytiatyN 1920 – bateria śmierci

325 ochotników

Jesienią 1920 r. na rozkaz Dowódz-

twa Małopolskiej Armii Ochotniczej sa-

ludność pochowała na cmentarzu w

perzy usypali nad wspólną mogiłą kur-

sZymon Hatłas

han 20-metrowej wysokości. Siedem lat

Bokowie i w Dytiatynie.

później na kurhanie postawiono słup z

Przez całe dwudziestolecie między-

dytIatyn to mała miej-

piaskowca, uwieńczony krzyżem. Na-

wojenne mieszkańcy Małopolski, a w

scowość pod Haliczem. nie-

tomiast ciała siedmiu obrońców, które

szczególności mieszkańcy wojewódz-

spełna 30 km od stanisła-

zidentyfikowano, w tym kpt. Bolesława

twa stanisławowskiego otaczali wielkim

wowa (dzisiejszego Iwano-

Zajączkowskiego, kpt. Krzysztofa Obe-

szacunkiem to miejsce. Każdego roku, z

frankiwska), niecałe 100 km

rtyńskiego, por. Jana Demetera, ppor.

okazji święta 3 Maja i 16 września dzieci

od Lwowa.

Tadeusza Hanaka i pchor. Władysława

i młodzież z okolicznych szkół, oddalo-

16 września 1920 roku był

Marynowskiego spoczęły w sobotę 18

nych nawet o 20 kilometrów, udawały

miejscem bohaterskiej i tra-

września 1920 r. na Cmentarzu Obroń-

się marszem do Dytiatyna. Tam, w bar-

gicznej zarazem bitwy w wojnie

ców Lwowa.

dzo podniosłej atmosferze, z udziałem

Uroczystości pogrzebowe 18 wrze-

polsko – bolszewickiej, zwanej

śnia siedmiu bohaterów walk pod Za-

księży obu obrządków odbywało się

Polskimi Termopilami, stoczo-

dwórzem stały się wielką manifestacją

nabożeństwo, a po nim występy dzieci.

nej tu ze słynną dywizją „czer-

patriotyczną. „Już przed godziną 3

Po wybudowaniu kościółka mogilnego,

wonych Kozaków”, wspieraną

po południu – relacjonowała prasa

Dytiatyn i nie rozbili atakiem od tyłu

podjechała na kilkadziesiąt kroków od

poświęconego 21 września 1930 roku,

przez brygadę bolszewickiej

lwowska – zaległy ulice Łyczakow-

ósmej DP. Wreszcie, wydał rozkaz do

polskiej linii obrony na wzgórzu 385.

w uroczystościach regularnie brali

piechoty. miała ona kluczowe

ską i Czamieckiego, plac Bernardyń-

wycofania się polskich pododdziałów,

W stronę dowódcy obrony kapitana

udział dowódcy okolicznych garnizo-

znaczenie dla utrzymania ofen-

ski i ulicę Piekarską nieprzejrzane

ponieważ zrozumiał, iż dłużej nie jest w

Zająca padały okrzyki: Poliak, zdajsia!

nów oraz specjalnie zaproszeni goście.

sywy na froncie w małopol-

tłumy. Latarnie płonące otulono kre-

stanie utrzymać zajmowanych pozycji.

Nie ujdiosz! Kapitan, nie zważając na to,

Przy zbiorowej mogile, oprócz dzieci i

sce Wschodniej. Poświęcając

pą, ku szpitalowi dążyły samochody

Sześciuset naszych żołnierzy sta-

chodził między działami i krzyczał: Bro-

młodzieży, żołnierze zaciągali hono-

swoje życie, niewielki oddział

i powozy z dygnitarzami wojskowymi

wiło opór dywizji kawalerii i brygadzie

nić się do ostatniej kropli krwi! Wiedział,

rową wartę. Od 1945 roku rozpoczęła

Wojska Polskiego zatrzymał

i cywilnymi, w przestworzach unosiły

piechoty bolszewickiej w sile kilku

że przedłużając tę walkę ratował życie

się dewastacja mogiły i kościółka. Dziś

się samoloty, z wielu okien i balko-

na wiele godzin nieprzyjacie-

nów zwieszały żałobne flagi”.

tysięcy wojska. Gdy już część oddziałów

swoich kolegów, którzy wycofywali się

cmentarz jest całkowicie zniszczony,

la, ratując przed rozbiciem

Dzielna postawa żołnierzy walczą-

zdołała już się wycofać, na wzgórzu zo-

z Dytiatyna i chronił macierzystą dywi-

wśród okolicznych pól wyróżnia go

swą macierzystą VIII dywizję

cych pod Zadwórzem ułatwiła zorgani-

stała bateria artylerii górskiej z częścią 9

zję przed atakiem od tyłu. Niektórzy

jedynie niewielki krzyż, umieszczony

Piechoty oraz ukraińską dy-

zowanie obrony Lwowa, pod którym już

kompanii piechoty, które również rozpo-

kozacy przystawali i przyglądali się

w latach dziewięćdziesiątych przez

wizję kawalerii. Za swój czyn

buszowały konne patrole nieprzyjaciela.

częły przygotowania do odwrotu.

ze zdumieniem walczącym dzielnie

miejscowych mieszkańców.

bohaterowie otrzymali Krzyż

Mieszkańcy stolicy Galicji byli przekona-

Jednakże o godzinie szesnastej

Polakom. Na wezwanie do kapitulacji

Gdy 4 kwietnia 1925 odbyło się

Virtuti militari a miejsce bitwy

ni, iż lada chwila będą musieli zmierzyć

Rosjanie przystąpili do piątego już w

odpowiedziano strzałami.

losowanie piętnastu pobojowisk, z

otoczone zostało wielką czcią

się z całą armią Siemiona Budionnego.

tym dniu uderzenia. Kawaleria atako-

W odległości trzystu kroków od

których miały zostać ekshumowane

ze strony wojska i mieszkań-

Lwów z napięciem oczekiwał wszel-

wała czołem oraz na lewym skrzydle.

milczących dział kawaleria rosyjska

zwłoki Nieznanego Żołnierza, wśród

ców Ziemi Halickiej.

kich wiadomości z frontu. Na szczęście

W połowie września 1920 roku roz-

Dwa ostatnie, właśnie naprawione, ka-

przygotowywała ostatnią szarżę, zasi-

nich znalazł swoje poczesne miejsce

wieści z pola bitwy pod Warszawą były

poczęło się Galicji Wschodniej natarcie

rabiny maszynowe rozpoczęły ostrzał

laną przez nowe oddziały, które okrą-

dytiatyński panteon. Napis „Dytiatyn 16

dobre.

Ofensywa wojsk bolszewickich za-

polskiej VI Armii, wspieranej na prawym

kozaków. Na wzgórzu artyleria górska

żały powoli broniącą się baterię. Przed

IX 1920” umieszczono na pylonie Grobu.

łamała się. Wkrótce nastąpił ich cha-

skrzydle przez Armię Ukraińskiej Re-

strzelała z dwóch ocalałych haubic.

godziną siedemnastą na dany znak,

Po przymusowym zapomnieniu w PRL, 3

otyczny odwrót.

publiki Ludowej gen. Pawłenki. Dodać

Nie powstrzymywało to jednak szarży

kawalerzyści ruszyli w szyku zwartym

maja 1991 roku nazwa Dytiatyn wróciła

Opracowano na podstawie i przy

należy, że współdziałanie polskiej

gęstych ław kawalerii, które zalały naj-

na baterię. Powitały ich rzadkie strzały

na tablice Grobu Nieznanego Żołnierza.

wykorzystaniu obszernych fragmen-

i ukraińskiej armii w walce przeciwko

pierw punkt obserwacyjny, a następnie

karabinowe, które wkrótce ucichły.

Również w Krakowie, w kościele na

tów książki Michała Klimeckiego „Ga-

bolszewikom warte jest dziś podkreślenia

wpadły na linię okopów naszej piechoty.

Wyczerpanym obrońcom pozostały

Skałce znajduje się tablica pamiątkowa,

licja Wschodnia 1920” (Dom Wydaw-

i propagowania, również wśród Ukraiń-

Nikt nie wpadł w panikę, nikt nie szukał

tylko bagnety. Otoczeni przez kozaków

upamiętniająca żołnierzy I PułkuArtylerii

niczy Bellona).

ców. Głównym celem tej operacji było

ocalenia w ucieczce. Żołnierze bronili

żołnierze stanęli przy swoich oficerach,

Górskiej. Przy tej tablicy honory oddają w

zepchnięcie bolszewików na polską III

się kolbą i bagnetem. Wszystko to

broniąc się zaciekle. Kpt. Zając i por.

dniu swojego święta żołnierze Dywizjo-

Post scriptum

Armię i odcięcie im drogi na Tarnopol.

działo się pięćdziesiąt metrów od

Wątroba, strzelając z pistoletów wprost

nu Artylerii Samobieżnej z 10 Brygady

Pod Zadwórzem zginął m.in. 19-

Ważną część tego zadania miała

stanowisk 4 baterii artylerii górskiej.

w twarze czerwonoarmistów, oddali życie

Kawalerii Pancernej w Świętoszowie,

letni Konstanty Zarugiewicz,

uczeń siódmej klasy pierwszej szkoły

wykonać 8 Dywizja Piechoty (8 DP) i jej

Jej dowódca, kapitan Zając, widząc w

zarąbani szablami. Z karabinem w ręku

którzy kultywują tradycje swoich boha-

realnej, obrońca Lwowa z 1918 roku,

13 Pułk Piechoty (13 pp). 16 września

jakim położeniu jest 9 kompania, zebrał

zginął ppor. Świebocki. Po kilkunastu mi-

terskich poprzedników. Dytiatyn został

kawaler krzyża Virtuti Militari i Krzyża

III batalion 13 pp wspierany przez 4

wszystkich artylerzystów, którzy ruszyli

nutach padli ostatni obrońcy. Bolszewicy

upamiętniony również przez Jerzego

Walecznych. Jego matka, Jadwiga Za-

baterię 1 Pułku Artylerii Górskiej oraz 7

z bagnetami na odsiecz strzelcom. Za-

przeszukiwali pole bitwy, znęcając się

Kossaka, który w 1929 roku namalował

rugiewiczowa w 1925 wybrała jedną z

baterię 8 Pułku Artylerii Polowej, w sile

skoczony nieprzyjaciel został odrzucony

nad rannymi i bezczeszcząc zwłoki

tryptyk „Bój pod Dytjatynem”.

trzech trumien ze zwłokami Nieznanego

około sześciuset żołnierzy, wyruszył

bohaterskim kontratakiem.

poległych. Niektórzy mieli jeszcze

Obecnie podjęto inicjatywę przywró-

Żołnierza. Zwłoki wybranego bohatera

w kierunku Rudnik, aby tam połączyć

Kawaleria rosyjska zdawała sobie

dość sił, aby doczołgać się do naj-

cenia pamięci o Polskich Termopilach.

przewieziono z najwyższymi honorami

się z macierzystą dywizją. Po drodze

jednak sprawę z tego, że Polacy są u

bliższych zarośli, jednak umierali tam

Uruchomiony został portal www.dytiatyn.

do Warszawy i umieszczono w Grobie

jednak, na terenie wsi Dytiatyn Polacy

kresu sił, więc nie schodząc z pola prze-

z zimna i upływu krwi. Oddziały Armii

pl, a od 2009 roku w rocznicę bitwy, na jej

Nieznanego Żołnierza. Wszystkich po-

zostali zaatakowani przez niewielki od-

grupowała się do kolejnej szarży. Artyle-

Czerwonej rozlokowały się bowiem

polach odbywają się uroczystości ku czci

ległych pochowano początkowo w zbio-

dział bolszewicki. Gdy odrzucili wroga

ria bolszewicka zamilkła, pozostawiając

na nocleg w Dytiatynie i Bokowie, co

poległych bohaterów. Został rozpisany

rowej mogile w pobliżu miejsca bitwy.

Z powodu zmasakrowania i działania

i zajęli pobliskie wzgórze, oczom ich

rozstrzygnięcie bitwy jeździe. Polskie ka-

uniemożliwiło tutejszym mieszkańcom

konkurs na projekt pomnika żołnierzy

upalnej temperatury zidentyfikowano

ukazała się kolumna wojska. Po usta-

rabiny maszynowe nieustannie strzelały.

udzielenie pomocy ciężko rannym żoł-

spod Dytiatyna.

zwłoki jedynie 7 poległych obrońców

leniu przez konnych zwiadowców, że są

Wreszcie, gdy woda zagotowała się w

nierzom. Patrole sowieckie zabierały

Informacji dotyczących bitwy, pla-

Lwowa. Pochowano ich uroczyście

to bolszewicy, dowódca kpt. Jan Gabryś

chłodnicach, odmówiły posłuszeństwa.

bowiem tylko swoich rannych.

nowanych uroczystości oraz innych

18 września 1920 roku na Cmentarzu

wydał rozkaz ostrzelania nieprzyjaciela.

Korzystając z milczenia polskich

inicjatyw udziela koordynator tych działań

Obrońców Lwowa w oddzielnej kwate-

Wywiązała się zacięta walka, która

dział, sowieckie taczanki podjeżdżały

Szymon Hatłas: szymon@hatlas.eu,

Polskie termopile

rze Zadwórzaków. Potem ostatnich

trwała od dziewiątej rano do godziny

blisko i zasypywały polskich żołnierzy

O świcie 17 września mieszkań-

+48 608159867), który zwraca się

dwóch wymienionych ekshumowa-

piętnastej bez przerwy. Ławy kawalerii

gradem pocisków. Po ciężkiej walce,

com Dytiatyna ukazał się przerażający

również z prośbą o przekazywanie

no i pochowano prawdopodobnie na

sowieckiej, wspierane przez piechotę

resztki obu kompanii zostały zepchnięte

widok. Na wzgórzu 385 oraz na polach

wszelkich, ciekawych informacji na temat

kwaterach rodzinnych. Pozostali, nie-

zalewały wzgórze, a nieliczni obrońcy

ze wzgórza odsłaniając pozycje baterii

między Dytiatynem, Bokowem, Szum-

Dytiatyna oraz walk na froncie małopol-

rozpoznani polegli obrońcy Lwowa zo-

dzielnie odpierali kolejne ataki wroga.

artylerii. Około pięćdziesięciu żołnierzy

lanami i Bybłem leżały ciała zabitych

skim we wrześniu 1920 roku, będących

stali pochowani na wojskowym cmen-

tarzyku w Zadwórzu, u stóp kurhanu.

Kapitan Gabryś wiedział, że musi

obsługi zajęło pozycje wśród porozbi-

Polaków, czerwonoarmistów oraz koni.

w posiadaniu P.T. Czytelników.

utrzymać wzgórze przez wiele godzin,

janych dział. Dołączył do nich II pluton

Ziemia była czerwona od krwi. Polskich

(„Kurier Galicyjski” nr 1/2007,

(„KurierGalicyjski”nr16/2009,

aby bolszewicy nie przedarli się przez

9 kompanii. Kawaleria bolszewicka

bohaterskich obrońców miejscowa

15.08.2007 r.)

31.08.2009 r.)