27

Kurier Galicyjski * 17 – 29 września 2010

od synagogi – do konfliktów etnicznych

Narodowego im. Iwana Franki. Wcze-

nikały konflikty. W trakcie wyborów do

HALINA PŁUGATOR

śniej pan Mychajło czytał wiele arty-

Rady Państwa Cesarstwa Austrowę-

tekst i zdjęcie

kułów Leona Shtreita, publikowanych

gierskiego w 1907 r. Żydzi utworzyli z

w różnych gazetach z początku XX

Ukraińcami wspólną listę, walcząc w

O Żydach w dawnym stani-

wieku. Właśnie tam autor napisał, że

ten sposób przeciwko polskiej domi-

sławowie, ich sposobie życia,

szczegółowe opowieści o Żydach sta-

nacji.

prowadzeniu spraw handlo-

nisławowskich przedstawione zosta-

Na początku XX w. i w okresie mię-

wych, kontaktach z Ukraińca-

ną w książce. Gdzie tej książki szu-

dzywojennym Polacy obawiali się Ży-

mi i Polakami – o tym wszyst-

kać? Pan Hołowatyj miał szczęście

dów. Oskarżali ich o róże nieszczęścia,

kim opowiada przetłumaczo-

– znalazł ją w katalogu bibliotecznym.

nie podobało się im, że wspólnota ży-

na z języka polskiego książka

„Wszystko szczegółowo zanotowa-

dowska zawładnęła handlem i przemy-

Leona schtreita „synagogi

łem i pokazałem rabinowi, – mówi pan

słem oraz to, że nie można było toczyć

stanisławowskie”. Prezentacja

Hołowatyj, – ale kapłan powiedział

walki o kupujących i użytkowników w

wydania miała miejsce w po-

mi, że ta książka jest również w ar-

warunkach konkurencji. Jeśli chodzi o

mieszczeniu hotelu-muzeum

W trakcie prezentacji ukraińskiego tłumaczenia książki Le-

chiwum stanisławowskim. Szczęście

Ukraińców, nie można powiedzieć nic

„Pod templem”, który mieści

ona shtreita „synagogi stanisławowskie”

uśmiechnęło się do mnie”.

szczególnego. W całej historii wspól-

się obok jedynej czynnej w

Stowarzyszenie nieformalne kra-

nego bytowania Ukraińców i Żydów w

stanisławowie bożnicy.

„Słowem „synagoga” określamy

joznawców „Moje miasto”, do którego

Stanisławowie nie odnotowano żadne-

umiał czytać i pisać (sic!). Tak było w

mówienie na projekt świątyni otrzymał

wszystkie typy pomieszczeń do mo-

należą współcześni naukowcy, roz-

go wypadku konfliktu na tle etnicznym

tym czasie, gdy wśród inteligencji ży-

miejscowy architekt Georg Schloss,

dlitwy. W książce o Stanisławowie,

poczęło studia nad losem świątyń i

i żadnego pogromu ze strony Ukraiń-

dowskiej były setki osób ze stopniem

jednak projekt nie został przychylnie

wydanej w języku hebrajskim na po-

Żydów stanisławowskich. Dzięki ich

ców”. (Taka to była sielanka – red.)

doktora habilitowanego!

przyjęty. Żydzi stanisławowscy wybu-

czątku minionego wieku, była mowa

staraniom książka Leona Schtreita

„Ani budownictwo świątyń żydow-

dowali świątynię w oparciu o projekt

o 56 synagogach. Tyle ich było w

została wydana w języku ukraińskim.

Informacja „KG”: Leon Shtreit – to

skich, ani życie Żydów na terenie Sta-

mistrza z Wiednia.

roku 1939. Były to pomieszczenia

Tłumaczenie z języka polskiego wy-

żydowski pisarz i publicysta, piszący

nisławowa nie były łatwe, – opowiada

Mijały lata. W 1942 r. główna sy-

duże i małe. Podstawowe były dwie:

konał znany pisarz Taras Prochaśko.

w języku polskim, był też krajoznaw-

krajoznawca Iwan Bondarew. – Naród

nagoga w mieście została zniszczona.

„Hoitishil” (główna) – synagoga, któ-

Książka Shtreita została napisana w

cą i prawnikiem. Urodził się w 1913

ten pojawił się w mieście wraz z jego

„Templ” pozostał. W czasach sowiec-

ra mieściła się tam, gdzie skwer za

języku polskim, ponieważ w owym

roku w Stanisławowie, zdobył wy-

powstaniem. W roku 1662, kiedy Sta-

kich mieścił się w synagodze klub

gmachem głównym Uniwersytetu Me-

czasie prawie wszyscy przedstawicie-

kształcenie prawnicze, jednak zawód

nisławów otrzymał prawa miejskie, Ży-

Instytutu Medycznego. Z synagogi

dycznego oraz synagoga postępowa

le inteligencji żydowskiej Stanisławo-

ten uprawiał wyłącznie dla pieniędzy.

dzi już tu mieszkali. Na początku XX

zniknęły charakterystyczne wieże i kil-

„Templ”. Właśnie tu mamy dziś swą

wa posługiwali się właśnie tym języ-

Fascynowało go krajoznawstwo. Od

w. stanowili oni 25% ludności miasta.

ka tablic pamiątkowych. Dziś „Templ”

świątynię”.

kiem. Znali również niemiecki, jidysz

1936 r. jego teksty zaczęły się uka-

Należało do nich 70% budynków”.

jest jedyną czynną w Stanisławowie

Książka pana Schtreit opowiada

i ukraiński. Pan Hołowaty twierdzi, że

zywać w miejscowej prasie. W ciągu

Właśnie budowa synagogi współ-

synagogą.

historię tych dwu świątyń. Mychajło

nawet kazania w synagodze postę-

kilku lat opublikowano ponad 30 ar-

czesnej „Templ” była wyrazem konflik-

W czasie prezentacji swymi myśla-

Hołowatyj, miejscowy krajoznawca,

powej były głoszone po ukraińsku.

tykułów jego autorstwa. Oprócz dwu

tu pomiędzy środowiskiem Żydów po-

mi o współistnieniu etnicznym Polaków,

odnalazł tę książkę krajoznawcy ży-

Bardzo przeciwni byli temu Żydzi

książek o synagogach w Stanisła-

stępowych i ortodoksyjnych. Pieniądze

Żydów i Ukraińców mówił Iwan Mono-

dowskiego. Dziś jest ona bibliogra-

ortodoksyjni i kahał (tak nazywał się

wowie Leon Schtreit wydał „Historię

na budowę były zbierane długo. Żydzi

łatij, redaktor stowarzyszenia histo-

ficznym „białym krukiem”. W 1993 r.

organ zarządzający społecznością

prasy żydowskiej”. Zginął w czasie

ortodoksyjni zarzucali postępowym, że

ryczno-krajoznawczego „Moje miasto”.

pan Mychajło zobaczył ten unikat w

żydowską, składający się z 18 osób,

II wojny światowej w getcie stanisła-

ubierają się po europejsku, kształcą się

„Z powodu różnych perypetii między

bibliotece Lwowskiego Uniwersytetu

wśród których tylko jeden mężczyzna

wowskim – w 1943 r.

i rozmawiają w różnych językach. Za-

Polakami i Żydami Stanisławowa wy-

tadeusz Nittman

Wiersze tadeusza Nittmana

„…Nie czas żałować róż –

gdy płoną lasy!”

(05.09.1896 – 1942?)

(Juliusz słowacki:

„Lila Weneda”)

PIEŚń I

Po okresie rekonwalescencji Ta-

dniach listopada utworzył oddział

OsKAR bORzęCKI

„Nie czas żałować róż, gdy lasy płoną”.

deusz Nittman został przeniesiony do

powstańczy, zwany Lotną Maszynką

Oto słów parę – oto pieśni wątek.

rezerwy. W cywilu zaangażował się

Tadeusz Nittman urodził się 5

Ułańską. Po oswobodzeniu Lwowa z

Tam, ponad dymów armatnich oponą,

w twórczość artystyczną i literacką.

września 1896 r. we Lwowie. Wycho-

wojsk Zachodnio Ukraińskiej Republiki

nowe dziś słonce z krwi bierze początek.

Jego artykuły ukazywały się początko-

wywał się w środowisku patriotycznej

Ludowej ppor. Nittman, na czele swego

Takie ślesz myśli mi, Ojcze i Druhu!

wo w „Gazecie porannej” we Lwowie

inteligencji Lwowskiej. W 1914 r., bę-

oddziału, walczył aż do zakończenia

Echem wracają do Ciebie tam znów,

i „Kurierze Poznańskim”. Mimo po-

dąc członkiem Drużyn Strzeleckich,

wojny w szeregach ,,Wilków” (Lwow-

gdy Nieśmiertelna wstaje z pod obuchu,

ważnego kalectwa, Nittman w latach

wstąpił do Legionu Wschodniego,

skiej kawalerii). Rtm. Tadeusz Korab-

w krainę czynów idąc – z kraju snów.

20. przedsięwziął podróż do północ-

gdzie służył w kompanii Zakopiań-

Krynicki – dowódca ,,Wilków” – twier-

nej Afryki, gdzie zwiedzał ówczesne

skiej. Po rozpadzie Legionu, pragnąc

dził, że był to jeden z najdzielniejszych

A choć Jej każdy krok w ziemi wytłacza

kolonie francuskie – Maroko, Algie-

znaleźć się pod rozkazami Józefa

oficerów z czasów obrony Lwowa.

ślad, co krwią polską pomsty Bożej woła,

że stu w mogile – cóż zrobić, ha, cóż?

lecz, że stąpnięciem swem świat

rię i Tunezję. Owocem podróży była

Piłsudskiego, wyruszył do Krakowa.

W lipcu 1920 r., podczas krytycz-

Wżdy matki w Polsce stu nowych

przeistacza

książka – reportaż ,,Pod ręką Fatmy”.

Służba w 1. Brygadzie Legionów nie

nego momentu wojny polsko-bolsze-

narodzą...

błogosławiona Jej postać anioła.

Oprócz rozlicznych artykułów i rela-

trwała jednak długo. Skończyła się,

wickiej, por. Tadeusz Nittman utworzył

Gdy lasy płoną, nie żałować róż!

I błogosławion orkan, co w perzynę

cji, wydawanych m.in. w ,,Panteonie

bowiem – wbrew woli Nittmana – pod-

w ramach Małopolskich Oddziałów

obraca zbrodni gmach, pośród

Polskim” był autorem kilku książek

czas urlopu zdrowotnego, otrzymane-

Armii Ochotniczej (MOAO) – Dywizjon

gromu burz,

LWOWsKA bRyGADA

podróżniczych i powieści. Tadeusz

go z powodu odniesionej na froncie

Karabinów Maszynowych Jazdy – na

Wierna niezłomnie, wierna do końca,

i piorunami wybija godziną...

Nittman był również zaangażowany

rany, na początku 1915 r. W trakcie

czele, którego walczył w tzw. drugiej

o stal bagnetów wsparta jedynie,

Gdy lasy płoną — nie żałować róż!

w działalność społeczno-kombatanc-

pobytu u swoich rodziców, Nittman

obronie Lwowa. Oddział dowodzo-

bezcennych kresów twardy obrońca –

ką. Przez kilka lat piastował stanowi-

został aresztowany przez władze au-

ny przez por. Nittmana wchodził w

szeroką rzeką krew nasza płynie,

PIEŚń II

sko prezesa Legii Inwalidów Wojska

striackie i wcielony do 2. Pułku Strzel-

skład słynnego Detachementu rtm.

z ciał przemarzniętych mundur opada

Nie czas żałować róż, gdy lasy płoną,

Polskiego.

ców Tyrolskich. Wraz z pułkiem C.K.

Romana Abrahama. W bitwie pod

– trwa wciąż i walczy: Lwowska Brygada!

nie czas lać Izy, gdy serce rwie

Autor niniejszego biogramu nie

Armii wyruszył na front włoski, gdzie

Chodaczkowem Wielkim, osłaniając

ból szary,

zna losów swego bohatera w trakcie

dał się poznać, jako dzielny żołnierz

odwrót własnych oddziałów piecho-

Trwają i walczą córki i syny

nie czas cierniową stroić się koroną,

II wojny światowej (brak dokumentów

i po ukończeniu rezerwowej szkoły

ty, por. Nittman został ciężko ranny i

starego grodu halickiej ziemi.

nie czas Chrystusów pożądać ofiary,

jednoznacznie potwierdzających jego

oficerskiej został awansowany do

wzięty do niewoli sowieckiej. Z niewoli

Zgrabiałe ręce wpół karabiny

nie czas lać krew, jedynie dla sławy,

losy). Prawdopodobnie Tadeusz Nitt-

rangi podporucznika.

tej został odbity przez sprzymierzone

ścisnęły mocno, polegniem z niemi,

bo zginąć – można przecie tylko raz!

man zginął w 1942 roku – być może

W lipcu 1918 r. powrócił z frontu

z Wojskiem Polskim oddziały ukraiń-

jeśli na szańcach paść nam wypada…

Gdy trzeba krwi dla Przenajświętszej

z ręki funkcjonariuszy nazistowskiego

do Lwowa i rozpoczął pracę niepodle-

skie. Niestety, na skutek zaniedbania

Broni nie złoży Lwowska Brygada!

Sprawy –

bądź sowieckiego aparatu terroru.

głościową w szeregach konspiracyjnej

rannej nogi, w którą wdała się gangre-

to tych, co padli, płakać dziś nie czas!

Biogram opracowany na podsta-

organizacji ,,Wolność” – działającej

na, musiano przeprowadzić operacje

Wierna przysiędze straż my kresowa,

wie kwerendy w Centralnym Archiwum

w ścisłym związku z POW (Polska Or-

amputacji kończyny aż po biodro.

a pola bitew – to świadki czynów!

Bo gdzie drwa rąbią, zawżdy drzazgi

Wojskowym (m.in. akta personalne

ganizacja Wojskowa). Kiedy 1 listopada

Za bohaterski wkład w walkę o nie-

Krwią piszem naszej historyi słowa...

lecą,

i odznaczeniowe rtm. Tadeusza Nit-

1918 r. wybuchła wojna polsko-ukraiń-

podległość i granice Polski w latach

Czy drzewo hańby, czy liść wawrzynów,

czyż pień dlatego spróchniały osławić?

czyli zwycięstwo, czy też śmierć blada.

Wszak iskry gasną, gdy pożar rozniecą,

tmana) oraz literatury okresu (w tym

ska o Lwów i Małopolskę Wschodnią,

1918-1920 r. został awansowany na

Wytrwa do końca Lwowska Brygada!

by „Nie zginęła!” – wielu musi krwawić!

dzienników: „Kurier Lwowski” oraz

ppor. Nittman natychmiast zaangażo-

rotmistrza, odznaczony orderem Vir-

A jutrznie dziejów nie co roku wschodzą,

styczeń, 1919

„Słowo Polskie”).

wał się w obronę miasta. W pierwszych

tuti Militari i Krzyżem Walecznych.