Wyjęte z karty pamięci

18

30 listopada – 16 grudnia 2010 * Kurier Galicyjski

podolacy

Piniński godził się w swoich prze-

W historii c.k. Galicji niepoślednią rolę od-

mówieniach na rozszerzenie prawa

grywali Podolacy – konserwatywne stron-

wyborczego, ale przy utrzymaniu sys-

nictwo polityczne ziemian Galicji Wschod-

temu kurialnego. „Nie usuwając się w

ogóle przed rozszerzeniem prawa wy-

(ciąg dalszy z poprzedniego numeru)

niej lat 1867-1914. Poniżej ciąg dalszy

borczego, musimy przecież oświad-

historii tego ugrupowania, jakiej pierwszą

czyć, że to, co proponują, mianowicie

równe prawo głosowania, uważam za

część zamieściliśmy w poprzednim nume-

niebezpieczne dla Austryi, za skok

rze. W najbliższych numerach przedsta-

w ciemność” – mówił. Powszechne

wiać będziemy biografie jego przedstawi-

prawo głosu wydawało mu się niebez-

pieczne z kulturalnego, ekonomicz-

cieli. Zapraszamy do lektury.

nego, autonomicznego i narodowego

punktu widzenia. „Ze stanowiska au-

W kwestii wyborów stańczycy

tonomicznego – dowodził – sprawa

dojrzeli do powszechnego, równego,

jest prostą: nie ma mniej autonomicz-

bezpośredniego i tajnego prawa wy-

nej instytucyi, jak powszechne, równe

borczego, bo tak chciał cesarz. Po-

prawo głosowania, gdyż ono musi

dolacy walczyli o utrzymanie systemu

działać niwelująco, musi się przyczy-

kurialnego, jawnego, cenzusowego

niać do znacznego osłabienia tego, co

i pośredniego najpierw w Wiedniu, a

my za słuszną zasadę uznajemy, tj.

koruskiego, zamieszkującego tereny

nym, ale ich demokratyzm i populizm

potem, bardziej skutecznie, w sejmie

indywidualności poszczególnych kró-

„od Karpat po Ural”. Ponadto – co nie

raził wielu ziemian wschodnio-galicyj-

galicyjskim, przede wszystkim zwal-

lestw i krajów. Ale także ze względu

mniej ważne – choć starorusini jako

skich. W toku sporów ideowych doszło

czając powszechność i równość.

na działanie powszechnego, równego

ARTUR GóRSKI

prawosławni nie lubili Polaków-katoli-

nawet do rozłamu w galicyjskiej Naro-

W kwestii reformy gminnej ziemia-

prawa głosowania ze stanowiska na-

ków, jednak nie brali udziału w otwartej

dowej Demokracji. Na przełomie lat

nie podolscy obawiali się szczególnie

rodowego musimy mieć pewne wątpli-

Program podolski

agitacji antypolskiej i nie żądali podzie-

1907/08 Stronnictwo Demokratyczno-

biednych, radykalnie nastawionych

wości. Powszechne prawo głosowania

(o sojusznikach i wrogach)

Jak już wspomniano, Podolacy

lenia Galicji na polską i ruską. Wręcz

Narodowe opuścili młodzi przedsta-

chłopów (krwawe zapusty 1846 roku

nie może sprowadzić złagodzenia lub

byli konsekwentnymi autonomistami,

przeciwnie – otwarcie wypowiadali

wiciele „skrajnej prawicy” na czele ze

wciąż jeszcze stały w pamięci), jak

usunięcia sporów narodowościowych.

dążącymi do jak największej samo-

się przeciwko „godnemu potępienia,

Stanisławem Strońskim i Edwardem

i ich „wołania o lasy i pastwiska”, co

Przeciwnie, agitacja będzie jeszcze

dzielności Galicji. O rozszerzenie tej

wprost śmiesznemu w XX wieku hasłu

Dubanowiczem. Stanisław Grabski

osłabiłoby szlachtę gospodarczo, czy

silniejszą i namiętniejszą. Z tego po-

autonomii walczyli aż do wybuchu woj-

Ukraińców: <Za San z Lachami>”.

tak komentuje to wydarzenie: „Utwo-

o szersze prawa wyborcze, co znów

wodu sądzę, że jak długo będą trwały

ny, częstokroć w sojuszu ze stańczy-

Na początku XX wieku młode po-

rzyli [rozłamowcy – przyp. A.G.] od-

mogło stanowić polityczne zagrożenie

zacięte walki narodowościowe, tak

kami. Ci ostatni zawsze mogli liczyć

kolenie szlachty podolskiej zaczęło szu-

dzielną grupę polityczną ściśle współ-

dla mniejszości szlacheckiej. Stano-

długo jest bardzo ryzykownem pro-

na życzliwość takich Podolaków, jak

kać politycznego sojusznika w inteligen-

pracującą z podolskimi autonomista-

wisko Podolaków będzie tym bardziej

ponowanie  powszechnego  prawa

Apolinary Jaworski, Abrahamowicz,

cji miejskiej, rozrzuconej po miastach

mi oraz na nich i ich świadczeniach

zrozumiałe, jeśli weźmie się pod uwa-

głosowania”. Innym razem stwierdził,

czy synowie namiestnika Agenora

i miasteczkach wschodniej Galicji. „Gdy

pieniężnych opierającą się głównie

gę, że jak szlachta rusińska w Galicji

że demokratyczna reforma wyborcza

Gołuchowskiego – Agenor Maria

ta inteligencja – pisał Michał Bobrzyński

Radę Narodową”. I dalej: „Rzeczywi-

Wschodniej uległa w znacznej mierze

„jest wyrazem braku męskiej odwagi

hr. Gołuchowski (1849-1921),

– przyznała się do Narodowej Demo-

ście secesja ta osłabiła wpływy stron-

spolonizowaniu, tak chłopi polscy na

stronnictw występowania przeciw po-

w latach 1887-1898 poseł w Buka-

kracji, młodsza generacja konserwaty-

nictwa [narodowo-demokratycznego

wschodzie kraju w dużym stopniu ule-

pularnym hasłom”.

reszcie, w latach 1895-1906 minister

stów uległa jej wpływowi. Wielu weszło

– przyp. A. G.] na młodzież uniwersy-

gli rutenizacji.

Ostatecznie, groźbami niełaski

spraw zagranicznych monarchii au-

wprost do tego stronnictwa i zaczęło

tecką. Ale za to zyskały w nim na sile

Najbardziej dzielił oba stronnic-

cesarskiej i obietnicami koncesji na-

stro-węgierskiej i Adam hr. Gołu-

w nim odgrywać rolę bynajmniej nie

elementy szczerze demokratyczne”.

twa właśnie stosunek do Ukraińców

kłoniono ultrakonserwatystów do re-

chowski (1855-1914), w latach

hamującą jego polityczne zapędy.

Niedemokratyczne związały się z Po-

(Rusinów). Stańczycy, zgodnie z za-

zygnacji z postawy nieprzejednanie

1885-1897, 1900-1907 i 1911-1914

Równocześnie jednak w tej młodszej

dolakami.

leceniami rządu wiedeńskiego, dążyli

opozycyjnej (najwięksi przeciwnicy

członek Izby Poselskiej, od 1895 poseł

generacji uwydatnił się silniej, niż to

Podolacy byli przeciwnikami demo-

do ugody, do współpracy z żywiołem

reformy w trakcie głosowania nad

na Sejm Krajowy, w latach 1912-1914

bywało przedtem, interes klasowy,

kracji nie tylko z powodu niekorzystnej

ukraińskim, w celu pozyskania go dla

nią wstrzymali się od głosu). Przede

marszałek Galicji. Prostańczykowski

obrona wielkiej własności”. Za ojców

dla nich arytmetyki wyborczej, ale i z

monarchii na wypadek wojny z Rosją.

wszystkim, aby zagwarantować polski

był również dr Andrzej ks. Lubo-

sojuszu endecko-podolskiego uważa-

pobudek ideowych. Jako konserwaty-

Chcieli nawet poszerzyć ich prawa wy-

stan posiadania w Galicji Wschodniej,

mirski (1862-1932), który w 1888

ni są ze strony Podolaków Tadeusz

ści bez kompromisu z pogardą odno-

borcze. Podolacy, tradycyjni konser-

w ramach kompromisu wprowadzono

roku został mianowany dożywotnim

Cieński (1856-1925), od 1902

sili się do „krzykactwa demokracyi”. W

watyści, odwrotnie – czuli się zagro-

tam dwumandatowe okręgi wyborcze

członkiem austriackiej Izbie Panów, od

roku poseł na Sejm Krajowy, a także

Wiedniu, w pierwszych latach XX wie-

żeni ze strony liczniejszych Ukraińców

w okręgach wiejskich. Obok manda-

1898 był posłem na Sejm Krajowy, a

prezes Towarzystwa Gospodarczego

ku, walkę przeciwko powszechnemu

i byli z nimi w permanentnej wojnie.

tu większości, który musiał skupić 50

od 1907 członkiem Izby Poselskiej. Był

we Lwowie – Witold ks. Czar-

prawu wyborczemu konserwatyści pro-

Po zabójstwie namiestnika Andrzeja

proc. głosów, utworzono drugi „dla

także kuratorem Zakładu Narodowego

toryski (1864-1945), od 1908

wadzili w Izbie Posłów pod przywódz-

hr. Potockiego w 1908 roku Podolacy

polskiej mniejszości”, który powinien

im. Ossolińskich we Lwowie oraz pre-

roku poseł na Sejm Krajowy, w 1913

twem Wojciecha hr. Dzieduszyckiego,

gotowi byli zawezwać wojsko i wpro-

zgromadzić ponad 25 proc. głosów.

zesem Centralnego Związku Galicyj-

mianowany dziedzicznym członkiem

a w Izbie Panów pod kierownictwem

wadzić stan wyjątkowy we wschodniej

Gdy sprawa powszechnych i rów-

skiego Przemysłu Fabrycznego.

Izby Panów. W 1908 roku powołali

Leona hr. Pinińskiego.

Galicji „choćby na pół roku”, by siłą

nych wyborów dla Galicji znalazła się

O autonomię i interes Galicji, choć

oni odrębną frakcję wśród Podolaków,

Dzieduszycki, jako prezes Koła

rozprawić się ukraińskim kierunkiem

w Sejmie Krajowym, Podolacy urzą-

czasem różnie rozumiany, stańczycy

tzw. Centrum, na którego czele stanął

Polskiego, krytykował wszystkie „nę-

narodowo-demokratycznym.

dzali permanentną, choć nie jawną,

i Podolacy razem walczyli w Wiedniu.

książę Czartoryski, choć duszą stron-

dze demokracji” i przestrzegał przed

Należy jednak podkreślić, znów

obstrukcję. „Nie da się zaprzeczyć,

Łączył ich nie tylko konserwatyzm

nictwa był Kozłowski-Bolesta.

niechybnym owocem powszechnego

biorąc w obronę Podolaków, że źró-

że temperatura dążenia do wprowa-

zasad, podobne nastawienie do mo-

Czym endecy zyskali przychyl-

i równego głosowania – anarchią i re-

dłem zaostrzenia konfliktu polsko-

dzenia powszechnego głosowania

narchii austro-węgierskiej, które zamy-

ność Podolaków? Wrogim stosunkiem

wolucją. Broniąc niedemokratycznego

ukraińskiego na wschodzie Galicji był

stała się w ostatnich latach wyższa

kało się w słowach „przy Tobie, Najja-

do ruchu ukraińskiego i jego żądań

systemu wyborczego oświadczył razu

głównie Wiedeń, który stanowił dla

od normalnej. Ale czy gorączka ta jest

śniejszy Panie, stoimy i stać chcemy”,

powszechnego prawa wyborczego,

pewnego w parlamencie wiedeńskim,

Rusinów „wyższą instancję”. Przez po-

usprawiedliwiona?” – pytał retorycznie

ale także wspólny interes polityczny

parcelacji ziemi i dostępu do posad

że „dotychczasowe kurie czyniły dla

pieranie interesów ukraińskich ponad

w 1905 roku Stanisław hr. Stad-

wobec narastającej agitacji postępo-

urzędniczych, a przede wszystkim po-

Polaków ten parlament możliwym”,

głowami polskimi, austriaccy Niemcy

nicki (1848-1914), poseł na Sejm

wych, radykalnych partii polskich i ru-

tępieniem strajków, które wybuchły na

a ich zniesienie będzie oznaczało

„kazali” Rusinom lekceważyć szukanie

Krajowy, od 1905 r. dożywotni członek

skich. Jednak, gdy w latach 70. i 80.

wsiach ukraińskich latem 1902 roku.

„zagrożenie polskiego stanu posia-

zgody z Polakami. „Wszak centrali-

Izby Panów. I w myśl tych słów Podo-

„panowie krakowscy” mieli powszech-

Przeciwko strajkom kilkudziesięciu ty-

dania”. Proponował kompromis pole-

styczne hasło divide et impera wywoła-

lacy (m.in. Piniński, Stadnicki, Czarto-

nie opinię klerykałów i feudałów, to w

sięcy chłopów (cała wschodnia Galicja

gający na tym, że posłów nie wybie-

ło kwestię ruską (…). Rusini nie chcieli

ryski) wielokrotnie zrzucali z porządku

drugiej połowie lat 90. zaczęły w ich

była w ogniu) obie grupy wystąpiły z

rałyby masy ludowe, lecz desygno-

po przyjacielsku, jak bracia z braćmi,

obrad sprawę reformy wyborczej, czy

środowisku brać górę poglądy neokon-

całą stanowczością, podczas gdy rząd

wałyby stowarzyszenia zawodowe, a

ułożyć się z Polakami, lecz oglądali

w inny sposób czynili przeciw niej

serwatywne. Tacy politycy krakowscy,

i stańczycy wykazali niemal zupełną

mianowicie: rolnicze, przemysłowe,

się na swych przyjaciół wiedeńskich.

dywersję, przeciągając sprawę nie-

jak Władysław Leopold Jaworski czy

bierność. W kolejnych latach nastą-

handlowe, naukowe i robotnicze. Przy

Ambicja i karyerowiczostwo jednostek

mal w nieskończoność. (Piniński w

Michał Bobrzyński opowiedzieli się za

piło dalsze zbliżenie, cementowane

tym apelował do posłów, aby „wskrze-

niemałą tu odegrały rolę”.

ramach tej dywersji „do liczby wrogów

zmianą ordynacji wyborczej (w duchu

wspólną wrogością wobec nacjonali-

szać zdolność oporu przeciw choro-

W walce z groźnym radykalizmem

reformy wyborczej spropagował kilku

demokratycznym), powrócili do kwe-

stów ukraińskich. Oba obozy politycz-

bliwym prądom czasu”. Inne postu-

i nacjonalizmem ukraińskim, która to-

biskupów galicyjskich”). Ostatecznie,

stii reformy gminnej (byli za połącze-

ne przesiąkały swoimi poglądami.

laty, które zgłosiło Koło Polskie pod

czyła się m.in. na polu wyborów do rad

reforma uchwalona tuż przed wojną,

niem obszarów dworskich z gminami

Jeżeli nawet narodowi demokraci,

przywództwem Dzieduszyckiego, to

powiatowych i do Sejmu krajowego,

nigdy nie weszła w życie.

wiejskimi), a także stali się ustępliwi w

zwalczający radykalizm ukraiński sze-

wyłączenie od głosowania analfa-

konserwatyści wschodnio-galicyjscy to-

Tu dochodzimy do zamknięcia

kwestii ukraińskiej (gotowi byli spełnić

rzący nienawiść do Polaków, w pew-

betów i „os[ób] ekonomicznie niesa-

lerowali umiarkowany „moskalofilizm”.

trzeciej myśli Feldmana, a miano-

polityczne i narodowe żądania ukraiń-

nym momencie zdominowali część

modzieln[ych]”, a także przedłużenie

Wchodzili nawet w sojusze taktyczne

wicie, że „poprzez czterdziestolecie

skie). Na te wszystkie postulaty ultra-

Podolaków politycznie, to na pewno

cenzusu zamieszkania i wprowadze-

ze starorusinami, którzy byli elementem

działalności tego obozu przebija się

konserwatywni Podolacy przystać nie

nie ideowo. Owszem, endecy byli

nie pluralności głosu (głosu podwój-

konserwatywnym i wyznawali jedność

świadoma, planowa myśli polityczna”,

chcieli, uznając je jako „zanadto śmia-

stronnictwem nowoczesnym, bardziej

nego) dla największych właścicieli

narodową Rosjan i Rusinów; tych ostat-

a za myślą i działanie. I to przeważnie

łe, niebezpieczne i niepolityczne”.

dynamicznym, lepiej zorganizowa-

ziemskich.

nich zaliczali do jednego narodu wiel-

konsekwentne!