15

kurier galicyjski * 13–30 stycznia 2012 nr 1 (149)

skim, zaznaczając, że ten „podkre-

nie próbowano agitować go różnymi

skiego był właśnie Jaksa-Bykowski.

wspomnienia zawierają wiele in-

sunt odiosa” („Nie będziemy wspo-

ślał ogromną różnicę między By-

„Manifestami Rządu Narodowego”.

Według wspomnień pierwsze szkice

formacji dotyczących kulturalnego,

minać imion”). W 1874 roku, znów

kowskim – wesołym opowiadaczem

Te poglądy w przyszłości zostały wy-

do esejów zostały napisane jeszcze

oświatowego, społecznego życia

w Warszawie wychodzi dwutomowe

i Bykowskim – pisarzem, u którego

łożone w rzadkich zapisach w dzien-

w Kamieńcu-Podolskim – przed po-

miasta Winnicy w ХІХ w. Bykowski

wydanie „Skarby babci”. Te utwory

„wyprodukował się jakiś popęd do

nikach pisarza.

wstaniem styczniowym 1863 roku.

niezwykle umiejętnie charakteryzu-

stały się swoistymi wizytówkami By-

tragizmu”, a w utworach „zwyciężał

Jednak, studiując temat pol-

Jednak nigdy nie zostały opubliko-

je byt mieszkańców Winnicy tego

kowskiego jako pisarza. Tu skupiły

sentymentalny romantyzm”. Znany

skiego powstania na Prawobrzeż-

wane i obecnie uchodzą za utracone.

okresu. Te pamiętniki powinny stać

się jego wieloletnie studia nad so-

polski pisarz Korotyński pisał, że w

nej Ukrainie, można przypuścić, że

Pierwszym wydanym opowiadaniem

się podręczną księgą każdego ba-

cjalno-narodowymi dziedzinami życia

Bykowskim „chował się na wskroś

Jaksa-Bykowski był, poczynając

w stylu eseju stał się „Wacław Rze-

dacza historii Winnicy.

Prawobrzeżnej Ukrainy, nad bytem

tragiczny pisarz, który omal nie całe

od 1862 roku, związany z polskim

wuski”, wydrukowany w Warszawie w

Jeśli chodzi o poetycki spadek

podolskiej szlachty z okresu upadku

swoje powieści, z wyjątkiem bardzo

podziemnym „Małomiasteczkowym

1879 roku. Również kilka opowiadań

Piotra Bykowskiego, jest on roz-

Rzeczypospolitej. Do nich Jaksa-By-

niewielu, zachowane we wspomnie-

Komitetem na Rusi” w Kijowie, na

tego gatunku zostało wydrukowano

proszony po dziesiątkach archiwal-

kowski postarał się wyłożyć ideowo-

niowej formie, rozpoczynał z wesołym

czele ze Stefanem Bobrowskim

w 1880. latach w warszawskim „Prze-

nych instytucji, zarówno polskich,

filozoficzną treść stanu szlacheckiego

humorem, ze staroświeckim rozma-

(1841-1863r.).

wodniku naukowym i literackim”.

jak i ukraińskich. Na Ukrainie, do-

i ujawnił psychologiczno-mentalne

chem, a kończył na rozerwaniu serc,

Chociaż udało mi się odszukać w

I chociaż, na ogół, w twórczości

tychczas nie tylko nie ma żadnej

właściwości podolskiego Polaka. Te

na klasztorze, na celi pustelnika, na

meldunkach tajnej policji kijowskiego

Bykowskiego powieść-еsej zajmuje

monografii Piotra Jaksa-Bykow-

literacko-historyczno-socjalne podo-

gaśnięciu rodu, na morderstwach

generał-gubernatora doniesienia o

dosyć znikomy odsetek, odpowia-

skiego, ale i nie wydano żadnego

bizny były tym terenem, na którym

podczas pojedynków, na szubieni-

istnieniu oddziału „Małomiasteczko-

dają one najwyższym standardom

jego utworu, choć akcja większo-

Jaksa-Bykowski pełnił rolę pionier-

cach i masowych zabójstwach”.

wego Komitetu” w Kamieńcu-Podol-

krótkiego wschodnioeuropejskiego

ści z nich odbywa się właśnie na

ską. Wcześniej takiego kierunku jak

Zresztą, jak pisali współcześni

skim, lecz w spisach jego członków

opowiadania końca ХІХ w., napisa-

Prawobrzeżnej Ukrainie. Nie pro-

„byt polskiej prowincji” po prosto nie

mu krytycy, była to oznaka prawdzi-

Bykowski nie figuruje.

nych przez takich twórców jak J. L.

wadzi się również żadnych prac z

było!

wego literackiego realizmu, którą za

Do podziemnego komitetu we-

Karadżale czy М. Jokaj.

odnalezienia twórczej spuścizny

Również w Warszawie pojawiły

Jaksa-Bykowskim, podchwycił i roz-

szło jednak wielu przedstawicieli

Dużo miejsca w twórczym i ba-

pisarza. O wydaniu dzieł wybra-

się kolejne wydania: „Ostatni sejmi-

dawczym dorobku pisarza zajmowały

również etnografia i folklor. Etnogra-

ficzne badania stały się obowiązko-

wym zajęciem pisarza, związanego

z Ukrainą. Studiując archiwa Kijow-

skiego Narodowego Uniwersytetu

natknąłem się na bardzo ciekawą

książkę „Pieśni obrzędowe ludu ru-

skiego z okolic Pinska”.

Jest ona ciekawa przede wszyst-

kim dlatego, że po raz pierwszy do-

kładnie opisano i poddano analizie

obrzędowy folklor ukraińsko-biało-

ruskiej etnicznej przejściowej strefy.

Autorem tego zbioru i badania był

Piotr Jaksa-Bykowski, który jeszcze

studiując w Kijowskim Uniwersyte-

cie zafascynował się ukraińskim

i ukraińsko-polskim obrzędowym

(w szczególności zimowym) folk-

Kamieniec Podolski, katedra

lorem.

We lwowskim archiwum rów-

nież znajdują się niektóre materiały

kowicze” (1876), „Jelowiczanie Bu-

amatorskiej teatralnej trupy. Nad

Bykowskiego poświęcone folkloro-

kojemscy, historia prawdziwa dawnej

nimi, jak i nad Piotrem Jaksa-Bykow-

wi polsko-ukraińskiego centralne-

rodziny i kawałka ziemi”(1879). Pu-

skim, zaraz od początku powstania

go i zachodniego Podola, lecz te

blikuje „Chorągwie Kmitów” (1880),

został ustanowiony surowy nadzór

dane, moim zdaniem, potrzebują

„Faktor hetmański” (1881), „Mulik, nie-

policyjny. W odróżnieniu od swoich

jeszcze dodatkowego sprawdzenia.

historyczny hetman Ukrainy” (1882),

teatralnych kolegów Jaksa-Bykowski

Jednak, w tym samym lwowskim

„Ostatni sejmik województwa Bra-

„zarekomendował siebie dobrze” i w

archiwum historycznym zachowują

cławskiego”(1885), „Czeczotka”(1885),

każdym przypadku służby specjalne

się nie mniej ciekawe dla nas, wy-

„Glinkowie, stara historia starego

żadnych jego kontaktów z działacza-

drukowane przez Bykowskiego w

rodu” (1887), „Maleparta” (Kraków –

mi podziemia nie zauważyły.

krakowskiej i warszawskiej prasie

Warszawa, 1891).

Po powstaniu 1863 roku wszyst-

literackie podobizny Sanguszki,

W wymienionych powieściach,

kie polskie instytucje, organizacje, a

Skimborowicza i Turgieniewa.

Bykowski występuje już nie tylko

także trupy teatralne zostały roz-

W 1888 roku Jaksa-Bykowski

jako znawca ludzkiej i mentalnej

wiązane. Język polski znikł z ofi-

Tytułowa strona powieści Piotra Jaksy-Bykowskiego „Je-

drukuje w Warszawie swoje tłuma-

„inności” duszy między socjalnymi

cjalnego użytku – jego miejsce zajął

łowiczowie Bukojemscy”

czenie z języka rosyjskiego pracy

stanami, ale i w roli wykwalifikowa-

język rosyjski. Tylko z Kamieńca

О. Puzyrewskiego „Polsko-Rosyjska

nego historyka. Każda z wyliczonych

dziesiątki polskich aktorów, pisarzy,

nych Jaksa-Bykowskiego nawet nikt

winął Bolesław Prus. Tu, moim zda-

wojna 1831r.”. Ta praca ujawnia głów-

powieści jest oparta na historycznych

profesorów zostało deportowanych

nie mówi!

niem, całkiem uprawnionym byłoby

ne taktyczne zasady działania wojska

wydarzeniach i sprawdzonemu, ze-

na Syberię.

Piotr Jaksa-Bykowski zmarł 3

ukazać literackie podobieństwa po-

rosyjskiego w Polsce i główne błędy

branemu po drobinach materiałowi

czerwca 1889 roku w Warszawie,

między Bykowskim a Prusem. Wła-

polskiej strony. Poprzez tłumaczenie

faktograficznemu. Historyczna proza

W Warszawie

będąc niezwykle znanym czło-

śnie oni zostali twórcami realistycz-

tej księgi Bykowski zwracał uwagę

otworzyła w Jaksie-Bykowskim talent

Sam Jaksa-Bykowski, pod ko-

wiekiem wśród polskich literatów.

nej szkoły w polskiej literaturze,

polskich organizacji na główne błę-

prawdziwego naukowca. Mógł on ty-

niec 1863 roku przeniósł się on do

Śmierć Bykowskiego oznaczała

właśnie oni rozwinęli kierunek eseju

dy, uczynione w latach1830-1831

godniami pracować w Warszawskiej

Warszawy, gdzie został przyjęty do

ogromną stratę zarówno dla litera-

polskiego, właśnie oni wprowadzili

i 1863-1864.

Bibliotece Publicznej, warszawskich,

Izby Rozliczeniowej i znów zaczął

tury polskiej, jak i dla ukraińskiej.

„małomiasteczkową powieść” do

Bardzo ciekawe są wspomnie-

krakowskich i wileńskich archiwach

pracować jako prawnik w dziale

polskiej klasyki, po mistrzowsku

nia Bykowskiego „Miasto Winnica

i znajdował w tym ogromne moralne

gospodarczym. Właśnie z warszaw-

odtwarzając byt zwyczajnej szlach-

dawniejsze i spółczesne”, wydruko-

zadowolenie.

skim okresem życia i związane jest

Przesłanie

Większość mu współczesnych

ty. Literackie dziedzictwo Piotra

wane w 1888 roku. Kilka egzempla-

Bykowski pisał też opowiadania:

powstanie większości jego dzieł

charakteryzowała P. Jaksa-Bykow-

Jaksa-Bykowskiego jest niezwykle

rzy tych bibliograficznych unikatów

„Resztki zeszłowiecznych oryginałów

literackich i historycznych. Jak za-

skiego jako „prawdziwego ukraiń-

ciekawe i rozległe. Jest on rzeczy-

udało mi się odszukać w Winnickim

– Wacław Rzewuski” (1879), „Kłosy”

znacza W. Kolesnik: „W swoich licz-

skiego szlachcica”. W szczególności

wiście godnym tego, żeby na nowo

Obwodowym Historycznym Archi-

(1879), „Awanturnicy w. XVIII”(1886-

nych powieściach i opowiadaniach,

J. Rolle pisał: „Człowiek ogromnej

go ocenić, i na nowo podjąć na jego

wum, Lwowskim Obwodowym Hi-

1887). W nich pisarz pokazał siebie

stworzonych na historycznej czy

budowy ciała, wytwornych świec-

temat studia akademickie, zarówno

storycznym Archiwum i bibliotece

już całkiem z innej strony – od stro-

wspomnieniowej podstawie, Bykow-

kich form, na ogół miłego wyglądu

na Ukrainie, jak i w Polsce.

KNU im. Szewczenki. Jednak, choć

ny еseisty. Na tym etapie literackiej

ski, w przeszłości wesoły, pełen hu-

zewnętrznego, zwabiał wszystkich

materiały te są dostępne w odpo-

działalności

Jaksy-Bykowskiego

moru oraz temperamentu uczestnik

złotym humorem, dowcipem, na-

Praca ta jest wstępem do głęb-

wiednich archiwach, nie są nigdzie

trzeba zatrzymać się oddzielnie.

świeckiego życia szlachty Prawo-

wet beztroskością, jeśli życzycie.

szych badań nad twórczością Piotra

publikowane, chociaż mogłyby stać

Właściwie szkoła eseistyki w pol-

brzeżnej Ukrainy, dał wiarygodny

W opowieściach niewyczerpany,

Jaksy-Bykowskiego, która powinna

się przepięknym dopełnieniem do

skiej literaturze pierwszej połowy

opis miejscowego szlachetnego

dawne tradycje wyniósł spod rodzin-

przyciągnąć uwagę polskich i ukra-

studiów W. Otamanowskiego i М.

ХІХ w. była niezwykle słaba z punk-

bytu na rubieży ХVІІІ i ХІХ w., ak-

nego domu, znał na palcach, jak

ińskich naukowców: historyków, li-

Bilińskiego na temat historii Win-

tu widzenia literackiej krytyki. Polska

centując lepsze cechy staropolskiej

mówią, rodzinne legendy, zasługi,

teraturoznawców, historyków sztuki,

nicy.

literatura zawsze słynęła ze swojej

kultury”.

winy, nawet przestępstwa. Typ daw-

krajoznawców do odbudowy pamię-

Po raz pierwszy o konieczności

misterną i patriotyczną poezji i wy-

W latach 60. XIX wieku pisze

nego szlachcica, zwłaszcza ożywiał

ci i spuścizny wybitnego pisarza, za-

publikacji tego opracowania mó-

ostrzonej prozy. Gatunek powieści-

autobiograficzne „Pomniki włóczę-

się, kiedy opowiadał o niedawnej

łożyciela kilku literackich kierunków

wiłem na początku 2011 roku na

еseju był reprezentowany dosyć

gi”, które wydaje w czterotomowym

przeszłości, o której albo zapamię-

w polskiej klasycznej literaturze,

obradach historycznej sekcji Małej

słabo, w odróżnieniu od ówczesnej

zbiorze w Warszawie w latach 1871-

tał, albo słyszał w dzieciństwie”.

organizatora pierwszego na Podolu

Akademii Nauk w Winnicy i konfe-

literatury niemieckiej, austriackiej,

1872., a z czasem w 1874 roku

Wspomniana już W. Kolesnik

amatorskiego teatru Piotra Jaksy-

rencji tematycznej zorganizowanej

węgierskiej czy rumuńskiej. Można

wydaje ich drugą część. Bykowski

również charakteryzuje wspomnie-

Bykowskiego.

przez Stowarzyszenie Historyczne

dziś przyjąć, że pierwszym kto wy-

otrzymuje zamówienie z Odessy,

nia J. Rolle o Piotrze Jaksa-Bykow-

im. W. Otamańskiego. Wymienione

niósł polski esej do poziomu europej-

gdzie w 1872 roku wydaje „Nomina

KG