22

Wyjęte z karty pamięci

30 października–15 listopada 2012 nr 20 (168) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Śmierć na polu walki –

stosunek legionistów do zabijania i śmierci

podczas kampanii wołyńskiej 1915–1916

Śmierć i konieczność zabijania podczas walki stanowią nieodłączny element wszystkich wojen. Przeżycia towarzyszące żoł-

nierzom w tych krytycznych momentach pozostają dla historyków wojskowości jednym z najtrudniej uchwytnych źródłowo

zagadnień dotyczących przebiegu walki. Opisu odczuć zwykłych żołnierzy nie znajdzie się w oficjalnych raportach i sztabo-

wych dokumentach. Jedynym źródłem umożliwiającym zgłębienie tego, jakże ważnego zagadnienia, są żołnierskie dzienni-

ki i wspomnienia. Legiony Polskie, ze względu na swój wyjątkowy charakter, pozostawiły po sobie niespotykaną wcześniej

spuściznę literacką. W trakcie działań wojennych pamiętniki spisywali nie tylko walczący w szeregach Legionów inteligenci,

ale także prości żołnierze, którzy wnikliwie opisywali trudy codziennej służby. Wiele z owych pamiętników pisanych „do szu-

flady” już po odzyskaniu niepodległości trafiło do druku, bądź to w postaci książek, bądź jako artykuły prasowe.

takich sytuacjach zabijanie wrogów

ADAM RAFAŁ KACZYŃSKI

stawało się czynnością wykonywa-

ną bez zastanowienia, traktowaną

Stosunek do zabijania

jako jeszcze jeden niezbędny waru-

i śmierci

nek do wyrwania się z piekła walki.

Trwająca od września 1915 r.

Żołnierze, według własnej oceny

do początków października 1916 r.

przeistaczali się wówczas w swoiste

kampania wołyńska była najdłuższą

machiny, pozbawione jakichkolwiek

i najkrwawszą w dziejach całych Le-

uczuć. Wszechobecność śmierci,

gionów. Jesienią 1915 r. wszystkie

strach przed dostaniem się do nie-

trzy brygady po raz pierwszy znalazły

woli i chęć wyrwania się z piekła

się na jednym odcinku frontu. Krwa-

walki pozbawiała żołnierzy także

we bitwy o Kukle, Kostiuchnówkę,

Koszyszcze i Polską Górę mocno

współczucia. Legionista Józef Teslar

przerzedziły szeregi legionistów.

wspominał, iż podczas odwrotu z

Kilkumiesięczne walki pozycyjne

nad Styru bezmyślnie kopnął w mar-

dały żołnierzom nie tylko chwilę wy-

szu konającego austriackiego huza-

tchnienia, ale także czas na pisanie

ra, leżącego akurat na drodze którą

pamiętników. Ofensywa Brusiłowa

szedł jego oddział.

wraz z niezwykle krwawą bitwą pod

Szczególnie dużo emocji wyzwa-

Kostiuchnówką (4–6 lipca 1916 r.) po-

lał wśród żołnierzy bezpośredni kon-

zostawiła w psychice żołnierzy nieza-

takt z doganiającym ich wrogiem. W

tarty ślad. Ci którym udało się przeżyć

takich przypadkach legioniści bronili

starali się przelać swoje spojrzenia na

się praktycznie wszystkim co mięli

papier.

pod ręką, w tym również sygnałowy-

Wspomnienia i zapiski legioni-

mi rakietnicami, których pociski były

stów przedstawiają dość jednolity

w stanie przebić z bliskiej odległości

i spójny obraz uczuć towarzyszących

człowieka. Innym ze sposobów wy-

Legiony na froncie wschodnim. Józef Piłsudski (w pierwszym rzędzie, w centrum)

im w obliczu codziennego obcowania

bawienia się z opresji było wyrzuce-

ze śmiercią i koniecznością zabijania.

nie swojego plecaka, który na ogół

Pomimo ciągłego narażania życia,

zadowalał ścigających wrogów. Nie-

przez zasieki, poślizgnął się na ode-

syjskim „Orlim Gniazdem” sprzyjała

za brzydki przejaw niekoleżeństwa”,

większość z żołnierzy nie uważała

stety, podczas nocnej ucieczki wielu

rwanej ludzkiej ręce. Wielu rannych

prowadzeniu rozmów, które były dla

przyniosła ofensywa Brusiłowa, któ-

się za bohaterów. Według panującej

żołnierzy wpadło do bagien, z któ-

i zabitych Rosjan utonęło w okolicz-

żołnierzy jedną z niewielu rozrywek.

ra zmieniła sposób postrzegania

wśród nich opinii, na takie miano za-

rych nie byli wstanie się wydostać

nych bagnach, przez które próbowali

Czasami kończyły się one propozy-

wojny przez wszystkich jej uczestni-

sługiwali jedynie ich polegli koledzy.

o własnych siłach. Niektórych z nich

przedrzeć się do polskich pozycji. Z

cją spotkania. Na ogół jednak wy-

ków. Zmasowany ogień artyleryjski

Z powodu dużych odległości obu

uratowali koledzy i sanitariusze, ale

kolei, w nocy na Reducie Piłsudskie-

miana niezbyt cenzuralnych zdań

i ogromna ilość ofiar po obu stro-

walczących stron, do bezpośrednich

znaczna część wpadła w ręce ściga-

go, gdzie przez cały dzień toczyły się

prowokowała wymianę strzałów (lub

nach stanowiły dla żołnierzy niesły-

walk z przeciwnikiem dochodziło nie-

jących ich Rosjan lub utonęła. Oto

najcięższe walki, od rakiet służących

na odwrót). Do spotkań z wrogiem

chanie traumatyczne przeżycie, które

jak zapamiętał to jeden z wziętych

zwykle rzadko. W większości starć

do oświetlania przedpola zapaliła się

dochodziło raczej sporadycznie i to

pozostawiło w ich pamięci niezatarty

wówczas do niewoli żołnierzy:

legioniści po prostu beznamiętnie

ściółka leśna i nagromadzone pomię-

na ogół na podstawie specjalnych

ślad do końca życia. Atak Rosjan

„Wbiegłem na tę polanę i zaczą-

ostrzeliwali wskazany odcinek fron-

dzy zasiekami a placówką rosyjską

umów zawieranych pomiędzy od-

na doskonale przygotowane pozy-

łem grzęznąć [...] Biegnący za mną

tu, zakładając, że „kto z nieprzyjaciół

suche gałęzie. Powstały w ten spo-

działami pełniącymi akurat służbę

cje przeistoczył się w prawdziwą

kolega także wpadł po kolana, mimo

upiera się siedzieć akurat w ostrze-

sób pożar stał się przyczyną śmierci

na Reducie i w „Orlim Gnieździe”.

rzeź. Ogromne masy nacierających

że był bliżej brzegu. Odwrócił się,

liwanej przestrzeni, ten może być

wielu zaplątanych w druty kolczaste

Większość kontaktów miała na ogół

żołnierzy ginęły w przygotowanych

zgarnął wysoką trawę, położył się na

ranny lub zabity”. Na legionowym

rannych rosyjskich żołnierzy. Swąd

czysto handlowy charakter – żołnie-

przez saperów wilczych dołach w

niej karabin, na karabinie oparł naj-

odcinku frontu ogólnie stosowano

palonego ludzkiego mięsa i potwor-

rze wymieniali tytoń i rum oraz pie-

rezultacie wybuchów min i pocisków

pierw kolano, potem postawił jedną

zasadę: „nie łaźcie bracia Słowianie

ne krzyki nie mających możliwości

czywo i konserwy. Oprócz tego zda-

artyleryjskich oraz pod ogniem kara-

stopę, następnie drugą i już mniej

do naszego lasu, to nie będziecie

ucieczki od ognia Rosjan doprowa-

rzało się, że wrogie strony pożyczały

binów maszynowych. Wieczorem,

się zapadając z trudem wyszedł na

mieli przykrości”. Sytuacja taka była

dzały wielu legionistów na skraj ner-

sobie różne narzędzia (Polacy poży-

kiedy to dowództwo rosyjskie za-

brzeg. Cóż, był cyrkowcem, pewnie

w pewnym sensie „komfortowa” dla

wowego wyczerpania.

czyli siekierę, a Rosjanie z okazji ja-

przestało posyłania kolejnych od-

trenował chodzenie po linie. Usiłowa-

psychiki żołnierzy, gdyż nie widzieli

Kolejny dzień bitwy przyniósł

kiegoś własnego święta wypożyczyli

działów do ataku, polscy żołnierze

łem zrobić to samo, ale mój karabin

skutków swojego ostrzału i na doda-

wdarcie się atakujących na polskie

harmonię, którą następnie zwrócili o

bez rozkazu zaprzestali strzelania

tek nie strzelali do człowieka, tylko do

zatonął w bagnie. Rozłożyłem sze-

pozycje. Legioniści, którym udało się

umówionej godzinie). Podczas świąt

do rannych leżących na przedpolu.

oddalonej sylwetki przypominającej

roko ręce i położyłem się na brzuchu

przeżyć wspominają, iż wszystkie

Bożego Narodzenia legioniści II Bry-

Według relacji legionisty Stanisława

cel na strzelnicy.

na bagnie.

wydarzenia postrzegali jak zwolniony

gady zanieśli Rosjanom choinkę, a

Mirka „ktoś zawołał: uchaditie, nie

W tym momencie wpadli na po-

Brak nienawiści pomiędzy zde-

film i działali bardziej instynktownie,

według relacji Mariana Dąbrow-

budiem strielat ”. Wraz z zapadnię-

cydowaną większością spośród żoł-

lanę Rosjanie. Mój kolega podniósł

niż z rozmysłem (są to typowe obja-

skiego żołnierze robili sobie nawet

ciem zmroku opadł również ferwor

nierzy walczących stron był dosko-

ręce do góry, lecz pierwszy nadbie-

wy tak zwanego „szału bitewnego”).

wspólne fotografie. Zawarte w ten

walki i do żołnierzy zaczął docierać

nale widoczny podczas spotkań, do

gający przebił go bagnetem. Cyr-

Jak wspominał walczący w rejonie

sposób lokalne zawieszenia broni

rozmiar tragedii, jaka się wokół nich

których dochodziło na ziemi niczyjej.

kowiec padając, spojrzał na mnie

Polskiego Mostku, gdzie legioniści

nigdy nie trwały zbyt długo, na ogół

rozgrywała. Patrole, które wyszły na

Na całym odcinku frontu, obsadza-

takim przestraszonym i pełnym wy-

zostali zmuszeni do przebijania się

do czasu przybycia zmiany któregoś

przedpole rozpoczęły zbieranie ran-

nym przez oddziały legionowe, ta-

rzutu wzrokiem, że zapamiętałem to

przez oddziały otaczających ich Ro-

z oddziałów pełniących służbę na

nych i zabitych. Poległych chowano

spojrzenie na zawsze. [...] Wresz-

kich możliwości dostarczała jedy-

sjan, Wacław Lipiński: „Moskale szli

wysuniętych pozycjach.

w masowych mogiłach, oznacza-

cie ktoś przyniósł i podał mi długą

nie Reduta Piłsudskiego. Niewielka

na nas taką samą bezmyślną ban-

Kres temu spokojnemu prowa-

jąc krańce dołów krzyżami. O sile

żerdź, chwyciłem ją obiema rękami,

odległość pomiędzy najbardziej wy-

dą, jaką myśmy wyczerpani, wymor-

dzeniu wojny, w którym „ostrzeliwanie

polskiego ognia świadczył fakt, iż

dwóch Rosjan, stojąc na sosenkach,

suniętymi placówkami Reduty i ro-

dowani przebijaniem, cofali się”. W

okopów podczas obiadu uchodziło

jeden z czwartaków, przechodząc