26

Okruchy historii

16–29 listopada 2012 nr 21 (169) * Kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Enigma – rozwiązana zagadka

Najpilniej strzeżona tajemnica III Rzeszy – maszyna szyfrująca Enigma – została

złamana przez polskich naukowców… już w latach 30.

samych szyfrogramów, które dekodo-

wano przy pomocy perforowanych

płacht Zygalskiego opracowanych w

Kolejność wirników – zestaw ty-

celu znajdowania właściwego poło-

pów wirników oraz kolejność w jakiej

żenia wirników Enigmy. Jedna bomba

miały być zamontowane.

kryptologiczna pozwalała na odkodo-

Początkowa pozycja wirników –

wanie klucza dziennego w ciągu oko-

wybierana przez operatora, odmien-

ło dwóch godzin i zastępowała pracę

na dla każdej wiadomości.

około 100 ludzi.

Ustawienie wirników – pozycja

W 1939 Niemcy kolejny raz zmie-

w jakiej należało ustawić pierścienie

nili sposób szyfrowania, co wymusiło

alfabetyczne w zależności od oka-

konieczność zbudowania dalszych 54

blowania wirników.

KRZYSZTOF SZYMAŃSKI

bomb kryptologicznych (aby łączna

Ustawienie łącznicy kablowej

opracowanie

ich liczba wynosiła 60) i opracowania

– schemat połączenia wtyczek na

zdjęcia archiwum

60 kompletów bardzo pracochłon-

łącznicy kablowej.

nych w wykonaniu płacht Zygalskie-

Enigma (zagadka) – niemiecka

W późnych wersjach sposób

go (jeden komplet liczył 26 płacht).

przenośna, elektromechaniczna ma-

okablowania walca odwracającego.

Inwestycja taka znacznie wykra-

szyna szyfrująca oparta na zasadzie

Enigma została zaprojektowana

czała poza możliwości finansowe

obracających się wirników, opraco-

w taki sposób, że transmisja musiała

polskiego wywiadu, dlatego postano-

wana przez Artura Scherbiusa, a

być bezpieczna także w przypadku

wiono przekazać po jednym egzem-

następnie produkowana przez wy-

gdy sposób okablowania wirników

plarzu polskiej Enigmy wraz z doku-

twórnię Scherbius & Ritter. Wytwór-

był znany dla podsłuchującego. W

mentacją agencjom wywiadu Wielkiej

nia ta została założona w 1918 przez

praktyce jednak dane na temat oka-

Brytanii i Francji. Przekazanie odbyło

Scherbiusa oraz innego niemiec-

blowania wirników były tajne.

się 25 lipca 1939 w Pyrach pod War-

kiego inżyniera Richarda Rittera.

Nie będę podawał teraz zasad

szawą, w których znajdował się pol-

Scherbius odkupił prawa patentowe

działania maszyny szyfrującej, po-

ski ośrodek dekryptażu.

innej wirnikowej maszyny szyfrującej

nieważ w jej podstawie wykorzysta-

opracowanej przez holenderskiego

no i algorytmy matematyczne i wła-

inżyniera Hugona Kocha. Prace nad

ściwości elektromagnetyczne i inne

Droga ratowania

doskonałym szyfrowaniem wiadomo-

osiągnięcia techniki. Główna zasa-

polskich osiągnięć

Po wybuchu wojny pracownicy

ści o strategicznym znaczeniu były

da działanie maszyny nadawczej i

Biura Szyfrów ewakuowali się przez

prowadzone praktycznie na całym

odbiorczej polegała w jednakowych

Rumunię do Francji, i we francuskim

świecie. Uczeni zastosowywali różne

ustawieniach na moment przekazy-

ośrodku dekryptażu Bruno koło Pa-

metody, podejścia do szyfrowania,

wania danych.

ryża nadal prowadzili prace kryptolo-

metody matematyczne i inne osią-

giczne. 10 czerwca 1940 ze względu

gnięcia techniki.

Polski wkład w złamaniu

na bliskość frontu przeprowadzono

Enigma była używana komer-

kodu Enigmy

Maszyna szyfrująca Enigma. Widoczne są 8 walców szy-

ewakuację ośrodka Bruno, a 24

cyjnie od lat 20. XX wieku, a później

Pierwsze próby złamania szy-

frujących

czerwca przewieziono kryptologów

została zaadaptowana przez instytu-

fru Enigmy podejmowali Francuzi,

drogą lotniczą z Tuluzy do Algieru.

cje państwowe wielu krajów. Podczas

Anglicy i Polacy już pod koniec lat

rej zatrudniono ośmiu najzdolniej-

Po kapitulacji Francji na terenie

II wojny światowej maszyna ta była

dwudziestych, jednak bez rezultatu.

szych absolwentów kursu kryptologii.

administrowanym przez rząd Vichy

wykorzystywana głównie przez siły

Głównym problemem dekryptażu

Wśród zatrudnionych znalazł się tak-

w willi Domaine les Fouzes powoli

zbrojne oraz inne służby państwo-

było zastosowanie przełomowych

że Marian Rejewski. Dwa lata później

odbudowano ośrodek kryptologicz-

we i wywiadowcze Niemiec, a także

na owe czasy szyfrów polialfabe-

filia została rozwiązana, a Marian Re-

ny, któremu nadano nazwę Cadix.

innych państw. Enigma należała do

tycznych, w których każda litera

jewski, Jerzy Różycki i Henryk Zy-

W Algierze pozostała filia tego

rodziny elektromechanicznych wirni-

tekstu jawnego szyfrowana jest za

galski stali się od 1 września 1932

ośrodka, którą kierował major Mak-

kowych maszyn szyfrujących i była

pomocą innej permutacji alfabetu,

pracownikami warszawskiego Biura

symilian Ciężki. Co kilka miesięcy

produkowana w wielu różnych odmia-

co pozwala ukryć własności języ-

Szyfrów Sztabu Głównego Wojska

kryptolodzy z obu ośrodków wymie-

nach. Niemcy doskonalili stale techni-

kowe szyfrogramu (skomplikowana

Polskiego. Od września 1932 roku

niali się podróżując drogą morską z

kę szyfrowania przez wprowadzenie

terminologia).

Rejewski zaczął pracować nad

Francji do Algieru. Podczas jednej z

dodatkowych elementów konstrukcyj-

W łamaniu szyfrów główną rolę

Enigmą. Mocarstwa zachodnie tak

takich wypraw w katastrofie statku

nych i zasad używania sprzętu

odgrywali lingwiści, którzy w proce-

mocno wątpiły w możliwość złama-

Lamoriciere zginęło trzech polskich

Najczęściej odszyfrowywanymi

sie kryptoanalizy wyłapywali charak-

nia algorytmu szyfrującego Enigmy,

pracowników ośrodka Cadix, wśród

wiadomościami były przekazy zaszy-

terystyczne cechy języka, takie jak

że w zasadzie zaprzestały jakichkol-

Henryk Zygalski

nich Jerzy Różycki i oficer francu-

frowane Enigmą w wersji Wehrmach-

częstość powtarzania się liter, dłu-

wiek prób. Dlatego między innymi,

ski.

tu (Wehrmacht Enigma). Brytyjski

gość wyrazów itd. W przypadku za-

francuski wywiad przekazał plany

sposób nowatorski istniejące teorie

Po wkroczeniu Niemiec do po-

wywiad wojskowy oznaczył Enigmę

stosowania mechanicznych maszyn

budowy maszyn Enigma zdobyte

kombinatoryczne tzw. cykli i transpo-

kryptonimem ULTRA. Nazwa ta po-

łudniowej Francji 9 listopada 1942

szyfrujących analiza lingwistyczna

około roku 1931 przez francuskiego

zycji. Do określania permutacji cykli

zaistniała konieczność ewakuowania

wstała ze względu na najwyższy sto-

nie przynosiła żadnych rezultatów,

agenta Hans-Thilo Schmidta (ps.

wirników Enigmy wykorzystywano

ośrodka Cadix z rejonu Uzès. Re-

Asché) Polakom, traktując te infor-

pień utajnienia faktu złamania szyfru

co wymusiło na kierownictwie Biura

zaprojektowany przez Rejewskiego

jewski i Zygalski 29 stycznia 1943

Enigmy, wyższy niż najtajniejszy czyli

Szyfrów Oddziału II Sztabu Główne-

macje jako bezwartościowe.

cyklometr i karty charakterystyk, któ-

przedostali się przez granicę fran-

„Ultra tajny”.

go zatrudnienie do pracy profesjo-

W grudniu 1932 udało się Rejew-

re ze względu na zmianę kodowania

cusko-hiszpańską, ale w Hiszpanii

Niemcy doprowadzili znany sys-

nalnych matematyków.

skiemu rozwiązać szyfr Enigmy, a w

wprowadzoną 15 września 1938

prawie natychmiast zostali areszto-

tem używania Enigmy do perfekcji.

W styczniu 1929 na Uniwer-

lutym 1933 zamówiono w Wytwórni

przestały być wykorzystywane. Do

wani przez tamtejszą policję. Najpierw

Każda formacja wojskowa (wojska

sytecie Poznańskim zorganizowa-

Radiotechnicznej AVA stworzonej

tego czasu ustalenie kodu dzienne-

osadzono ich w więzieniu w Séo de

lądowe, marynarka i lotnictwo) miały

no kurs kryptologii przeznaczony

przez Ludomira Danielewicza wraz z

go przy pomocy powyższych narzę-

Urgel, a 24 marca przeniesiono do

swoje odrębne systemy kodowania tej

głównie dla studentów matematyki

inżynierem Antonim Palluthem, pra-

dzi zajmowało około 15 minut.

innego więzienia w Lérida. Ostatecz-

samej maszyny. W taki sposób udało

znających język niemiecki. Wybór

cownikiem Sztabu Głównego, bratem

Około października 1938 Rejew-

nie dzięki wstawiennictwu Polskiego

się w pełni wykorzystać jej możliwości.

uczelni poznańskiej nie był przypad-

Leonardem i Edwardem Fokczyń-

ski opracował kolejne elektromecha-

Czerwonego Krzyża obaj kryptolodzy

Przybliżona liczba wszystkich

kowy, gdyż ze względu na położe-

skim kopię niemieckiej maszyny szy-

niczne urządzenie nazwane bombą

zostali 4 maja uwolnieni i odesłani do

ustawień wynosiła około 10114 (około

nie miasta znajomość niemieckiego

frującej, nazwanej „Lacida”. Nazwa

kryptologiczną, którego zadaniem

Madrytu. Następnie Rejewski i Zygal-

380 bitów), natomiast w przypadku wir-

była tam umiejętnością powszech-

pochodzi od „La” – płk. Langera szefa

było automatyczne łamanie szyfru

ski przedostali się do Portugalii skąd

ników o jawnym sposobie kablowania,

ną. Na kurs, którego wykładowcami

całej operacji, „ci” – od nazwiska por.

Enigmy w oparciu o opracowaną

na pokładzie HMS Scottish popłynęli

oraz znajomości ustawień malała ona

byli dojeżdżający z Warszawy mjr

Ciężkiego i „da” – od Danilewicza. Od

teorię cykli. Bomba kryptologiczna

do Gibraltaru, a stamtąd samolotem

do około 1023 (76 bitów). Użytkownicy

Franciszek Pokorny, kpt. Maksymi-

tego też czasu Polacy mogli odczyty-

składała się z sześciu sprzężonych

Douglas DC-3 do Wielkiej Brytanii,

Enigmy byli pewni, że bezpieczeństwo

lian Ciężki oraz inż. Antoni Palluth,

wać korespondencję niemiecką, choć

polskich kopii Enigmy napędzanych

gdzie dotarli 3 sierpnia 1943. 16 sierp-

przekazu jest całkowite ze względu na

zostali skierowani trzej najzdolniejsi

nie było to proste, bowiem Niemcy

silnikiem elektrycznym. W połowie

nia obaj rozpoczęli pracę w jednostce

olbrzymią liczbę możliwych kombina-

uczniowie profesora Zdzisława Kry-

stale udoskonalali zarówno maszynę,

listopada tego samego roku zbudo-

radiowej Sztabu Naczelnego Wodza

cji ustawień maszyny.

gowskiego – Marian Rejewski, Jerzy

jak i sposoby szyfrowania.

wano sześć takich bomb, wykorzysty-

Polskich Sił Zbrojnych w Stanmore-

Te możliwości uzyskiwano dzię-

Różycki i Henryk Zygalski.

Polacy opracowali niezwykle

wanych wyłącznie do rozszyfrowywa-

Boxmoor pod Londynem, gdzie pra-

ki zastosowaniu wielu dodatkowych

Jesienią 1930 utworzono w

efektywne metody deszyfrowania

nia podwójnie szyfrowanych kluczy

cowali do zakończenia wojny.

ustawień:

Poznaniu filię Biura Szyfrów, w któ-

Enigmy, wykorzystując w tym celu w

dziennych, nigdy zaś do dekodowania