26

Okruchy historii

18–28 stycznia 2013 nr 1 (173) * kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Podolski katyń

cza drzewa przed dziećmi, albo tym,

widziałam. Pewnego dnia powiedzia-

że na terytorium sadu odbywają się

no mi, że męża zabrano do Kijowa.

wojskowe ćwiczenia.

Pojechałam za nim, ale w Kijowie

O istnieniu „zamkniętego ob-

powiedziano, że męża zesłano na

szaru” w Winnicy świadczy jeden z

Sybir. Zrozumiałam wówczas, że on

W 1939 roku na terenie Ukrainy Radzieckiej (za Zbruczem)

protokołów Rady Miejskiej oraz kilka

leży wśród zabitych w Winnicy.

zeznań świadków.

1 maja 1937 roku w Żmerynce

mieszkało 27 milionów ludzi. Dziesięć lat wcześniej było ich około

Z protokołu z dnia 01 kwiet-

aresztowano 60 osób w wieku od 35

nia 1936 roku: „Decyzja: zamknąć

do 50 lat, ślad po nich zaginął.

31. 2 mln. Obliczając współczynnik przyrostu naturalnego nie-

przed ludźmi teren o rozmiarze 27

Winnica, 1 lipca 1943 roku.

trudno policzyć, że w ciągu dziesięciu lat przed II wojną światową

hektarów, należący do Winnickiej

Rady. Na tym terenie obowiązuje

Darka Bielecka, okolice Szar-

Ukraina straciła około 10 milionów mieszkańców. Gdzie się

bezwzględny zakaz budowy bez

gorodu:

zezwolenia NKWD. Koszt nowych

– Mego męża, Leonida Bieleckie-

podziali? Co się z nimi stało?

mieszkań byłym mieszkańcom opłaci

go, lat 35, aresztowano 24 września

Komisariat Ludowy”.

1937 roku. Wieczorem przeszukano

roku syn, błagając matkę o to, by

dziennie chodziła do bracławskiego

dom i skonfiskowano ornaty, książki,

JERZY WÓJCICKI

Pracownik winnickiej stacji hy-

przyjechała do Winnicy i odszukała

NKWD, żeby cokolwiek dowiedzieć

dokumenty. Mąż ukończył duchow-

współpraca

drobiologicznej Gulewicz mieszkał w

jego ciało wśród innych trupów. Od-

się o ojcu. Funkcjonariusze powie-

ne seminarium na Wołyniu i do

IGOR PŁACHOTNIUK

tej części miasta, do której najkrótsza

szukała. Rozpoznała po częściowo

dzieli jej, że tatę wysłano do Winni-

1935 roku pracował we wsi Pele-

i SEBASTIAN REŃCA

droga prowadziła przez cmentarz. –

amputowanej lewej ręce i odzieży...

cy. Od dnia aresztu, więcej o nim nie

wa. W 1935 roku cerkiew w Pelewie

Wikipedia ilustracje

Idąc do pracy, często widziałem jak

Od czerwca do sierpnia 1943

słyszeliśmy. Nic nie wiadomo też o

zamknięto i męża zobowiązano do

ludzie kopali groby. Nawet nie mo-

Częściowe wytłumaczenie od-

roku w Winnicy rozkopano 91 zbio-

dziesięciu innych osobach z naszej

zostawienia wszystkiego i wyjazdu.

głem sobie wyobrazić w jakim celu.

najdujemy w tysiącach opuchniętych

rową mogiłę, z której wydobyto 9432

wsi, których aresztowano razem

Przyjechaliśmy do wsi Grebla, gdzie

Wiosną 1937 roku zobaczyłem na

ciał – ofiarach Wielkiego Głodu z

ciała, w tym 196 kobiet. Zidentyfiko-

z naszym ojcem. Przeczytałam w

mąż zaczął pracować jako drwal.

głównej alei leżący kalosz cały we

lat 1932–1933. Kolejne odpowiedzi

wano 679 ciał, większość z których

gazetach, że w Winnicy rozkopano

Kiedy po niego przyszli, jeden z en-

krwi, zacząłem się przyglądać. Kie-

ukryte są pod ziemią – w masowych

to Ukraińcy i Polacy. Urzędnicy, rol-

zbiorowe mogiły, a od sąsiadki do-

kawudzistów powiedział: „I tak już za

dyś szedłem główną aleją cmentarza

mogiłach w Winnicy na Podolu i in-

nicy, robotnicy.

wiedziałam się, że ona znalazła tam

długo ten pies żyje”. Przewieziono

i zobaczyłem, że do strony bramy

nych miastach Ukrainy. Te straszne

Badania prowadzili członkowie

ubranie swego męża. Pojechałam

go do Winnicy. Kiedy dostarczałam

podjechał samochód. Schowałem

odkrycia dokonane były przez Niem-

komisji medycyny sądowej, wśród

tam i wśród innych ubrań poznałam

mu przesyłki, nigdy nie pozwolili mi,

się w cieniu drzew i zobaczyłem,

ców podczas II wojny światowej. Od-

których był Niemiec, Ukrainiec i Ro-

czapkę ojca. Teraz wiem, że zamor-

bym się z nim spotkała. Za miesiąc

że ten samochód, jest załadowany

kopywano ciała ludzi ze związanymi

sjanin. W pamięci mieszkańców

dowali go enkawudziści.

dowiedziałam się, że męża zesłano.

ludzkimi ciałami i nakryty brezen-

w tyle rękami i przedziurawionymi

Sowieckiej Ukrainy (Polaków, Ukra-

Winnica, 3 lipca 1943 roku.

Dokąd, kiedy? Więcej niczego nie

tem. Maszyna podjechała do wyko-

czaszkami. W samej Winnicy zna-

ińców, Rosjan) jeszcze tkwił obraz

powiedzieli. Napisałam prośbę do

panych grobów. Wyraźnie słyszałem

leziono ich około 10 tysięcy. Miasto

Wielkiego Głodu, a już w kolejnych la-

Moskwy i po pół roku otrzymałam

Katarzyna Gorlewska ze Żme-

odgłosy zrzucanych na dół ludzkich

stało się symbolem milionów niewin-

tach 1936/1938 zaczęła się nowa pla-

zawiadomienie o tym, że męża ze-

rynki:

zwłok. Kiedy doły zasypano, cięża-

nie pomordowanych ludzi.

ga bolszewickiego terroru. Nie znano

– Wśród wykopanych rzeczy w

słano na Syberię.

rówki odjechały z cmentarza. Zbio-

**

ani dnia, ani godziny. Znikały miliony

byłym ogrodzie NKWD, rozpozna-

Przeczytałam w gazecie o zbio-

rowe mogiły odnaleziono na wiosnę

…Wiosna 1943 roku. Pociąg je-

ludzi. Agenci NKWD najczęściej przy-

łam odzież mojego męża: haftowaną

rowych mogiłach w Winnicy, przyje-

1943 roku. Według opowieści miej-

dzie do Winnicy. Ludzie z torbami,

chodzili w nocy, przeprowadzali rewi-

koszulę oraz marynarkę z futrzanym

chałam tam, żeby odszukać rzeczy,

pomagając jeden drugiemu wciska-

zję i niezależnie od jej wyników, wy-

ją się do podstawionych wagonów

dawali nakaz „Zbierać się!”. Zarzut był

towarowych. Każdy ze swoim baga-

jeden – „wróg narodu”. Bezpośrednią

żem siada gdzie się da. Jedna czy

przyczyną aresztu mogła posłużyć

druga kobieta wyciera łzy płynące po

pocztówka z zagranicy, krzyżyk albo

policzkach. Przed południem pociąg

modlitewnik. Często aresztowano

zatrzymuje się na stacji Winnica.

przez donos bez sensu i podstaw.

Ludzie wysiadają z wagonów. Idą

Masowa fala aresztów trwała aż

szerokim bulwarem Kociubińskiego,

do wybuchu II Wojny Światowej. Pra-

przez drewniany most nad Bohem

wie każda rodzina złożyła w ofierze

i dalej do celu swojej podróży – na

krwawemu bogu komunizmu kogoś

końcu Ukraińskiego prospektu za-

ze swych bliskich. W przepełnio-

czyna się Lityńska Szosa. Właśnie

nych więzieniach, sądy tzw. „trójek”

tam kierują swe kroki.

wydawały wyroki śmierci. Naiwne

Przy drodze w trzech miejscach

żony i matki próbowały pomóc swoim

– w Parku Kultury, na terenie polskie-

aresztowanym bliskim. W rozpaczy

go cmentarza oraz w sadzie owoco-

„szukały sprawiedliwości”, stojąc

wym widnieją odkryte masowe groby

całymi dniami pod murami i brama-

ofiar komunizmu. Niemcy zaganiają

mi więzień, chodziły do urzędników

do pracy robotników. Z dołów wy-

NKWD, pisały listy do samego Sta-

ciągane są przegniłe ludzkie ciała.

lina, prosząc by „towarzysz Stalin”

Tych trupów są setki, potem tysiące.

dopomógł im w poszukiwaniach. W

Kopacze odnajdują coraz to nowe

odpowiedzi pisano, że aresztowany

mogiły, pełne zwłok. Na wiadomość

był „wrogiem narodu” i zesłany został

o odnalezieniu masowych mogił, ze

do łagru „bez prawa pisania listów”.

wszystkich okolic Podola zjeżdżają

Prawie 10 000 takich „wrogów”, „ze-

ludzie, szukając jakiejkolwiek wia-

słanych w łagry”, znaleziono w maso-

domości o aresztowanych przez

wych mogiłach w Winnicy.

NKWD w latach 1937/38. Szukają

**

Współczesny pomnik terroru sowieckiego lat 1937–1938 w pobliżu Parku Gorkiego w

ojców, matek, sióstr, braci i dzieci.

Najlepiej o tym, co wydarzyło się

Winnicy

Zbliżając się ku głębokim dołom zry-

w Winnicy w 1943 roku, świadczą

wają w przydrożnych rowach ostro

relacje samych członków rodzin,

pachnące zioła i trzymają blisko

którzy rozpoznali kogoś ze swoich

scowych „ktoś coś kopał w parku”

kołnierzem. Mój mąż, Dymitr Gorlew-

które należały do mojego męża. Od-

nosa: trupi odór jest nie do wytrzy-

bliskich w zbiorowych winnickich

i znalazł częściowo już rozłożone

ski, urodzony w 1888 roku, pracował

nalazłam jego ubranie, które sama

mania. Niektórzy zaczynają płakać

mogiłach:

ludzkie szczątki. Zawiadomiono poli-

jako maszynista kolei. Aresztowali go

mu uszyłam. Myślę, że mojego męża

już teraz, kilkaset metrów przed te-

cję. Sprawą zajęły się władze lokal-

w Żmerynce. Nigdy więcej nie wró-

zabito, a nie zesłano.

renem mogił. Inni siadają na ziemię,

ne, systematycznie rozkopując nie-

cił. Następnego dnia enkawudziści

Winnica, 1 lipca 1943 roku.

Halina Gruszkowska ze wsi

jakby nie rozumiejąc, co mają dalej

zliczoną ilość zbiorowych mogił. W

przeszukali dom, ale nic nie znaleźli.

**

Gorodnica k. Niemirowa:

robić. Jeszcze inni mdleją. Iść czy

– W październiku 1937 mojego

Przyczyną aresztu stało się oskarże-

W Winnicy znalazło się niemało

zajętej przez Niemców Winnicy po-

wracać? Rozpaczliwy widok.

ojca, rolnika Piotra Gruszkowskie-

nie męża o to, że jest on „wrogiem

osób, którzy wiedzieli i pamiętali o

wołano komisję z zakładu medycyny

Jedna ze starszych kobiet od-

go, lat 65, aresztowali enkawudziści

narodu”. Nigdy nie zajmował się po-

tym, co odbywało się w trzech miej-

sądowej. Zwołano międzynarodową

rywa się nagle od reszty grupy i z

w Bracławiu. Tłumaczyli mojej mat-

komisję z krajów neutralnych oraz

lityką, trzy miesiące przed aresztem

scach w pobliżu Lityńskiej Szosy.

krzykiem pada na pierwsze z ciał.

ce, że tata jest „wrogiem narodu”.

zagranicznych dziennikarzy, która

dostał nawet nagrodę za rzetelną

Pierwsze miejsce – ogród, któ-

Ludzie podnoszą półżywą staruszkę,

Mój ojciec, który nawet nie skończył

zajęła się badaniem skali stalinow-

pracę.

ry należał do kilku gospodarzy. W

kładą obok na trawie. Oprzytomniała

szkoły podstawowej, nigdy nie zaj-

skich mordów z lat 1937–1938.

Po dwóch tygodniach męża za-

marcu 1938 roku zainteresowało się

kobieta opowiada, że przyjechała tu

mował się polityką. Przez dwa tygo-

Wiadomość rozeszła się błyska-

brano ze Żmerynki do Winnicy. Jeź-

nim NKWD. Otoczyli ogród wysokim

aż z Czernihowa. Trzy noce z rzę-

dnie ojca trzymano w Bracławiu, po-

wicznie i do miasta zaczęli przyjeż-

dziłam często do niego, przywoziłam

ogrodzeniem. Okolicznym mieszkań-

du śnił się jej aresztowany w 1937

tem zabrano do Winnicy. Mama co-

dżać ludzie z nadzieją, że wreszcie

ubranie, ale żadnego razu go nie

com wmawiano, że NKWD zabezpie-