28

Stefan Batory

12–25 marca 2013 nr 5 (177) * Kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Królem waszym jestem

„Żaden z królów polskich tey dzielności nie miał, jednego Stefana Batorego wyjąwszy, któremu los zawisny

życie wydarł, gdy właśnie o poprawie Rzeczypospolitey pierwsze kroki czynić zamyślał” – tak oceniał Ba-

torego historyk Jerzy Samuel Bandtkie. Potomni nazwali go „królem niemalowanym”, co nawiązywało do

wypowiedzi Batorego podczas jednego z sejmów. Szlachcie, która nie chciała się zgodzić na podatki rzekł:

„wyście mnie wybrali na króla, jestem waszym królem rzeczywistym, a nie malowanym”.

czerstwa; twarz przystojna i rycer-

dzenie do układu pokojowego z

ska, w ręku i wszystkich członkach

sułtanem tureckim i podległymi mu

widać siłę i zdrowie”.

Tatarami. Traktat taki został rzeczy-

wiście podpisany późną jesienią

1577 r., a Tatarów, którzy próbowali

Początek rządów

Dla Stefana Batorego korona pol-

się z niego wyłamać i najechali na

ska była ogromnym awansem, lecz

Ruś i Wołyń, rozgromił pod Bracła-

aby umocnić własne rządy musiał

wiem Jerzy Zbaraski. W tym miejscu

najpierw uporządkować rozbieżności

można przypomnieć historię Iwana

ALEKSANDER NIEWIŃSKI

wewnętrzne. Dopiero demonstra-

Podkowy, watażkę wolnych Koza-

aleks.niewinski@wp.pl

cja zbrojna wojsk Batorego zmusiła

ków zaporoskich, który podejmował

jego przeciwników do pogodzenia

w tym czasie samowolne antyturec-

450 lat temu w 1563 roku Mo-

się z nowym władcą. 24 maja wojska

kie wyprawy zaczepne pomimo, że

skwa zagarnęła Połock oraz inne zie-

królewskie zdobyły zamek w Lancko-

Stefan Batory, pragnąc porządku,

mie północno-wschodnie, należące

ronie, opanowany wcześniej przez

zorganizował i wspierał Kozaków

do Litwy. Powołany w grudniu 1575 r.

wojewodę sieradzkiego Olbrachta

rejestrowych, pobierających stały

na króla Polski książę Siedmiogrodu

Łaskiego z zamiarem stworzenia

żołd ze skarbu. Iwan Podkowa na

Stefan Batory, Węgier z pochodzenia,

punktu oparcia stronników Habsbur-

czele zaporożców w 1577 r. zajął

jeszcze w czasie przysięgi szlachcie

gów w Małopolsce. Wkrótce Batore-

Jassy (obecnie w Rumunii, wów-

(pacta conventa), 16 lutego 1576 r.

go uznały Wielkie Księstwo Litewskie

czas na terytorium podległym Turcji)

przyrzekł odebrać z powrotem ziemie

i Prusy Królewskie, a przysięgę wier-

i samozwańczo ogłosił siebie go-

zagrabione. Słowa swego dotrzymał,

ności przez swoich wysłanników zło-

spodarzem. W 1578 r. zaś drużyny

nie zawiódł zwolenników idei jagiel-

żył mu nawet książę pruski Albrecht

mołdawskich bojar zmusiły go do

lońskiej.

Fryderyk Hohenzollern. Z obozu

cofnięcia się na Ukrainę, gdzie był

zwolenników cesarza, w opozycji do

schwycony i stracony przez władze

Po ucieczce Henryka Walezego

nowego króla, pozostawał Gdańsk. Z

polskie. (Iwanowi Podkowie wysta-

(późniejszego króla Francji Henryka

Gdańskiem toczono wojnę, bo miasto

wiono pomnik we Lwowie w 1982 r.

III), szlachta poszukiwała „króla Pia-

twardo broniło swej autonomii i spra-

na dawnym placu św. Ducha. Tekst

sta”. W tym celu na królową okrzyk-

wiało niemało kłopotu. Pomimo, że

na cokole pomnika informował, że

nięto Annę Jagiellonkę, siostrę Zyg-

wojska koronne pobiły Gdańszczan

szlachta polska w 1578 r. ścięła wo-

munta Augusta, przeznaczając jej na

17 kwietnia 1577 r. w bitwie pod Lubi-

jownika o wolność mołdawskiego,

męża o dziesięć lat młodszego Ste-

szewem, Batory zawarł z Gdańskiem

ukraińskiego i rosyjskiego narodów.

fana Batorego, księcia (wojewodę)

układ (w Malborku), uznając jego

Po upadku Związku Sowieckiego

Siedmiogrodu. Wybór był trafny, po-

Stefan Batory (1533-1586)

swobody. Obiecano przeprosić kró-

część tekstu o narodzie rosyjskim

nieważ Stefan Batory był zwolenni-

la i wypłacono pokaźną kontrybucję

usunięto, prawdopodobnie dla „po-

kiem silnych rządów, dobrym wojow-

Inflanty Litwie i Polsce jako księstwo

syna, następcę tronu. Z jego rąk zginął

(200 tys. guldenów), która później

prawności politycznej”.

nikiem oraz przeciwnikiem dynastii

lenne (księstwo Kurlandii i Semigalii),

także metropolita Filip, gdy ośmielił się

posłużyła na częściowe sfinansowa-

Zabezpieczywszy pokój na gra-

Habsburgów. Właśnie Maksymilian

a sporą część Inflant środkowych z

strofować cara z powodu bestialstw

nie wojny z Moskwą. Natomiast cof-

nicach Rzeczypospolitej, Batory roz-

II Habsburg, wspierany przez polską

Rygą i Parnawą przyłączono do Pol-

opryczników. Trudno więc wyobrazić

nięty został zakaz wolnego handlu

począł przygotowania wojskowe. W

magnaterię i przez nuncjusza apo-

ski i Litwy jako wspólną własność.

następstwa dla polskiej korony po

zagranicznego gdańskim kupcom.

uniwersale poprzedzającym zwołanie

stolskiego Vincenzo Lauro, dumny

Wojna o Inflanty, rozpoczęta w 1563

elekcji Iwana Groźnego.

Przyczyną podpisania przez Ba-

sejmu, który miał uchwalić podatki,

z autonomii Gdańska, pragnął w tym

r., trwała 7 lat (siedmioletnia, północ-

torego raczej niekorzystnego dla Pol-

wyjaśnił szlachcie, że od posiadania

czasie zawładnąć tronem polskim.

na), w której Polska i Litwa walczyli

Przygotowania Batorego

ski układu z Gdańskiem była groźba

Inflant zależą losy Wilna i Prus, a od

Do tego jednak nie doszło i 16

przeciwko Szwecji i Moskwie. Zawar-

Podstępne uderzenie Moskwy

ataku potężnej armii moskiewskiej

posiadania brzegów Bałtyku – cała

marca 1576 r. Stefan Batory uroczy-

cie w 1569 r. Unii Lubelskiej sprzyjało

na polskie Inflanty w lipcu 1577 r.

na polskie Inflanty już w lipcu, łamiąc

przyszłość Rzeczypospolitej. Posło-

ście przekroczył granicę Polski, wita-

stworzeniu wspólnej granicy Polski

zmusiło Batorego nie tylko pospiesz-

w ten sposób zawieszenie broni z

wie uznali królewskie racje i uchwalili

ny przez swoich zwolenników. Warto

i Litwy z Moskwą i wspólnego syste-

nie zawrzeć układ z Gdańskiem, ale

Rzeczpospolitą. Stacjonujący tam

odpowiednie podatki, które pozwoli-

przywołać fragment relacji wjazdu

mu obronnego.

również szukać innych sposobów

polsko-litewski korpus liczył zale-

ły przygotować kampanię wojenną

Stefana Batorego na koronację do

Pomimo strat terytorialnych (za-

dla odpowiedniej akcji wojskowej,

dwie 2 tys. żołnierzy i nie mógł po-

przeciw Moskwie.

Krakowa 1 maja (z rękopisu Orzel-

garnięty przez Moskwę Połock), Po-

ponieważ Polska i Litwa nie byli

wstrzymać 40 tysięcznej armii cara

skiego): „…siedział Pan ten na ko-

lacy jednak marzyli o modelu trwa-

przygotowani do wojny z tak potęż-

Iwana IV Groźnego, która szybko

niu rzadkiej dzielności. Dwa pyszne

łych stosunków pokojowych z Mo-

nym przeciwnikiem (ogólną liczbę

Batory pogromcą Moskwy

posuwała się naprzód, zdobywając

W 1579 r. Batory wysłał do Iwana

powodowe konie prowadzono przed

skwą, o unii Polski, Litwy i Moskwy

wojsk moskiewskich obliczano na

miasta i zamki (oprócz Rygi), mor-

Groźnego poselstwo z oficjalnym wy-

nim. Mało się jeszcze król od klasz-

dla wspólnego odparcia zakusów

200 tysięcy żołnierzy). Jako mądry

dując masowo mężczyzn, gwałcąc

powiedzeniem wojny, a następnie pod

toru oddalił, gdy już grono najpierw-

tureckich w Europie, dla oswobodze-

polityk i wódz rozumiał, że potrzeb-

kobiety. Pomimo, że większość

koniec lata, na czele 60-tysięcznej

szych Panów spotkało go na drodze.

nia Słowian bałkańskich od Turków.

ne były nie tylko pieniądze na zaciąg

mieszkańców Inflant była pochodze-

armii (inne źródła podają liczbę 48

Każdy z przedniejszych wiódł z sobą

Ukształtowanie takiego modelu naiw-

wojska, ale też poparcie dyploma-

nia niemieckiego, to oprócz głosów

tys. żołnierzy) rozpoczął oblężenie

okazałe konnych hufce. Wszystkie

nie widzieli w elekcji z zaproszeniem

tyczne z zewnątrz. Dodatkowe 200

oburzenia przedstawicieli Rzeszy

Połocka. Po gwałtownym bombardo-

pola między stolicą a Mogiłą, rozwi-

Iwana IV Groźnego (pierwszego cara

tys. guldenów otrzymał od Jerzego

Niemieckiej, nikt jednak nie wystąpił

waniu przypuszczono szturm i zdo-

jając się, napełnione były zbrojnymi

rosyjskiego). Na szczęście do tego

Fryderyka po zgodzie na opiekuń-

w obronie ludności. Iwan Groźny był

byto miasto. Następnie atakowano

szykami, lśniły się przed słońcem

nie doszło. W Moskwie podchwyco-

stwo nad małoletnim i schorowanym

pewien, że Polska pogodzi się z tym

i zajmowano inne grody w ziemi po-

kopie i tarcze, migały proporce, trzę-

no ideę łączenia się, ale rozumiano

władcą Prus Książęcych Albrechtem

stanem rzeczy, lecz omylił się…

łockiej. Część oddziałów pustoszyła

sły się u skrzydeł husarzy pióra sre-

ją, jako poddanie się Polski i Litwy,

Fryderykiem. Dodatkowo margrabia

ziemię smoleńską i czernihowską,

brzyste, rozlegał się w powietrzu huk

objaw słabości tych państw. Car

zachęcił innych książąt Rzeszy Nie-

nie znęcając się nad mieszkańcami.

trąb i kotłów. Szła przy Królu jego

zgodził się na przyszłą elekcję pod

mieckiej do zajęcia życzliwej postawy

Walka o brzegi Bałtyku

Dla Moskwy dostęp do Bałtyku

Co więcej, puszczając wolno wzięte

piesza gwardia z hajduków, Węgrów,

warunkiem odstąpienia mu pewnych

wobec przygotowania Batorego do

był bardzo ważny, więc już w 1558 r.

do niewoli załogi. Batory zaskoczył

Polaków i Czerkiesów złożona: mieli

ziem litewskich. Ponadto trudno za-

wojny z Moskwą. Istotnie, margrabia

wojska Iwana Groźnego, korzystając

cara strategicznie, który spodziewał

oni długie rusznice, zakrzyżowane

pomnieć o krwawych rządach Iwana

Jerzy Fryderyk von Ansbach złożył

z kryzysu w Zakonie Krzyżackim w

się uderzenia polsko-litewskiego, ale

szable, siekierki do ciskania. Wiek

Groźnego i jego opryczników. Na

hołd lenny Stefanowi Batoremu 20

XVI w., zajęły Narwę i Dorpat. Nato-

na Inflanty. Przerażony klęską, wysłał

wszystkich młody, wzrost ogromny.

przykład w 1570 r. podczas wyprawy

lutego 1578 r. przed kościołem św.

miast Szwecja zajęła w 1561 r. więk-

do króla posłów, błagając o pokój.

(…) Król ten nie zdaje się lubić zbyt-

na Nowgorod Wielki i Psków, przez

Anny na Krakowskim przedmieściu

szość Estonii z Rewlem (dzisiejszy

Batory, zakończywszy przed zimą

ków: tak w pokarmie, jak i w ubiorze

pięć tygodni ścinano ludzi całymi ty-

w Warszawie.

Tallin). W zaistniałej sytuacji, w tym że

kampanię połocką, powrócił wraz

żołnierską widać w nim prostotę.

siącami. W 1572 r. Iwan Groźny zabił

Ważną sprawą w planach poli-

roku, mistrz Zakonu – Kettler poddał

z Janem Zamoyskim (1542-1605),

(…) Postać ciała zwięzła, urodziwa,

zaś własnoręcznie swego starszego

tycznych Batorego było doprowa-