15

www.kuriergalicyjski.com * Kurier galicyjski * 15–28 października 2013 nr 19 (191)

Dokumenty o represjach Polaków

na Ukrainie Radzieckiej

Od początku istnienia ZSRR (do 30 grudnia 1922 r. Rosji Radzieckiej) trwały represje, które po rewolucji i wojnie domowej ponownie

nasiliły się, zwłaszcza w drugiej połowie lat trzydziestych. Po zakończeniu w 1924 r. repatriacji ludności polskiej, która odbyła się na pod-

stawie traktatu ryskiego z 1921 r., w ZSRR wciąż pozostało ok. 1,1-1,2 mln Polaków. Ogromna ich większość (ok. 900-950 tys.) mieszkała

na Ukrainie i Białorusi, a tam z kolei zdecydowanie przeważali chłopi (ok. 80 proc.), którzy w znacznych skupiskach mieszkali na ogół

w pobliżu granicy polsko-sowieckiej. Istniały też znaczące społeczności ludności polskiej w takich miastach jak: Kijów, Żytomierz, Winni-

ca, Płoskirów, Kamieniec Podolski czy białoruskiej w Mińsku. W samej Rosji, na Zakaukaziu i Syberii Polacy (łącznie ok. 200 tys.) miesz-

kali głównie w miastach, a największe ich skupiska były w Leningradzie i Moskwie. Było wśród nich kilka tysięcy komunistów-emigrantów

oraz podobnie liczni uczestnicy rewolucji i wojny domowej po stronie „czerwonych”, którzy nie wrócili do Polski. Pozostali byli głównie

emigrantami ekonomicznymi z przełomu XIX/XX w.

poświęcony tak zwanej sprawie Pol-

Polacy ukraińskiego pochodzenia,

AdAM KULCZYCKI tekst

skiej Organizacji Wojskowej.

którzy mogą łatwo odszukać infor-

Ilustracje archiwum autora

Dla mniej zorientowanych przy-

macje o swych przodkach, a także

Mimo zawarcia traktatu poko-

pomnę, że tom 4 zawierał dokumen-

historycy, którym ułatwi to zadanie

jowego i nawiązania stosunków dy-

ty ilustrujące rzeczywistą działalność

poszukiwania materiałów do badań

plomatycznych (co było przełama-

tej organizacji na terenach Ukrainy

społeczności polskiej na Ukrainie,

niem bojkotu Zachodu wobec Rosji

począwszy od jej powstania w cza-

a zwłaszcza aktywności Polaków

Sowieckiej), stosunki między obu

sie pierwszej wojny światowej, aż do

w tamtejszym życiu publicznym.

państwami były bardzo złe. Jeżeli

pierwszych lat po jej zakończeniu –

Podobne indeksy mają tomy wcze-

dodać do tego reminiscencje wojny

w okresie walk Polski o kształt gra-

śniejsze.

polsko-bolszewickiej oraz teorię „for-

nicy wschodniej (na Ukrainie POW

Wszystkie zamieszczone w tomie

tecy proletariackiej”, otoczonej przez

działała do czerwca 1920 r.).

dokumenty rosyjsko- i ukraińskoję-

imperialistów, nie będzie dziwnym,

Natomiast w tomie 5 zebrano

zyczne, podobnie jak w poprzednich,

że wśród ofiar coraz bardziej roz-

źródła z różnych lat okresu mię-

zostały przetłumaczone na język pol-

powszechnionej „szpiegomanii” byli

dzywojennego. Są to dokumenty

ski, celem łatwiejszego i szerszego

liczni Polacy. Można szacować, iż w

sfabrykowane przez GPU-NKWD,

zapoznania się z nimi polskich bada-

Bolesław Skarbek-Czacki

latach 1924-1929 co najmniej kilkuset

których rzeczywisty cel polegał na

czy i czytelników.

zostało rozstrzelanych jako „polscy

23 lutego do 5 marca 1937 r. Pierw-

osłabieniu i rozbijaniu od wewnątrz

karę śmierci i rozstrzelanych (nawet

Redaktor tomu zadbał o to, aby

szpiedzy” (nieliczni byli nimi rzeczy-

szymi ofiarami prześladowań stali się

spoistości polskiej społeczności na

osoby o poglądach lewicowych, jak

zgodnie z obowiązującymi zasadami

wiście).

Polacy już na początku lat trzydzie-

Ukrainie Radzieckiej a docelowo jej

znany poeta Witold Wandurski), kil-

przy redagowaniu i wydawaniu tek-

stych. W ramach tzw. polskiej opera-

denacjonalizacji. Czyniono to pod

ku zmarło w więzieniach. Ci, którzy

stów źródłowych, została zachowana

cji, która trwała od 20 sierpnia 1937 r.

pretekstem walki z rzekomo wykry-

trafili do obozów, zostali rozstrzelani

ich specyficzna stylistyka językowa.

Jak funkcjonował

do 17 listopada 1938 r., w rzeczywi-

tą, odrodzoną od nowa w latach 30.,

w czasie wielkiej czystki. W przy-

Zamieszczone w zbiorze dokumen-

aparat represji?

W ramach walki z religią re-

stości dłużej, aresztowano – według

Polską Organizacją Woskową. Więk-

padku Polaków dla Stalina wystar-

ty nasycone są wręcz „nowomową”

presjonowano też kilkuset polskich

ustaleń Nikity Pietrowa – z górą 150

szość tych materiałów stanowiły do-

czającym argumentem do zastoso-

partyjną z tamtego okresu, nie brak

duchownych rzymskokatolickich, w

tys. osób, z czego ponad połowę

kumenty ze śledztw domniemanych

wania represji była narodowość pol-

w nich również sformułowań potocz-

tym, co najmniej kilkunastu zostało

rozstrzelano. Był to przejaw ludobój-

członków organizacji. Oba poprzed-

ska, a fakt że dana osoba należała

nych, jak i stylistycznie niepopraw-

rozstrzelanych lub „zaginęło” w ta-

stwa wobec mniejszości polskiej w

nie tomy pomysłodawca serii, dr Sta-

do partii komunistycznej, czy nawet

nych. Świadczy to zapewne o niskim

jemniczy sposób. System sowiecki

ZSRR. Równocześnie z „operacją”

nisław Stępień, dyrektor Południowo-

miała zasługi w czasie rewolucji

poziomie wykształcenia sowieckich

zakładał bowiem wyeliminowanie

przeciwko Polakom represjonowa-

Wschodniego Instytutu Naukowego

październikowej nie było „paraso-

funkcjonariuszy, którzy nie zawsze

religii z życia społecznego, dotyczy-

no również inne narodowości, m.in.

w Przemyślu (obecnie wykładowca

lem ochronnym”. Tak rygorystycznie

wykazywali się znajomością zasad

ło to zarówno Kościoła katolickiego,

Niemców, Bułgarów, Węgrów, Łoty-

i prorektor Państwowej Wyższej Szko-

reżim sowiecki postępował jeszcze

ortografii i gramatyki. Podobna bez-

jak i Cerkwi prawosławnej, a także

szy i Macedończyków. W sumie od

ły Wschodnioeuropejskiej w Przemy-

tylko wobec Ukraińców.

radność widoczna jest w przypadku

innych wyznań. W 1939 r. na terenie

1 października 1936 r. do 1 listopada

ślu), przygotował wspólnie z prof. dr.

pisowni i odmianie nazwisk. Redak-

Rosyjskiej Federacyjnej Republiki

1938 r. w ZSRR aresztowano 1 565

Ołeksandrem Rublowem z Instytutu

tor wydania zadbał także o przypisy

Znakomity warsztat

Radzieckiej czynne były tylko dwa

041 osób. Głównym argumentem

Historii Ukrainy Narodowej Akademii

objaśniające, w tym także o charak-

naukowy redaktora tomu

kościoły katolickie – w Moskwie i Le-

uzasadniającym prześladowania Po-

Nauk Ukrainy w Kijowie.

Publikowane przez Stanisława

terze biograficznym w odniesieniu

ningradzie, pozostawione z uwagi na

laków była rzekomo ich działalność

Obecny 6 już tom dokumentów

Stępnia w omawianym tomie do-

do występujących osób. Natomiast

personel placówek dyplomatycznych.

szpiegowska, zwłaszcza powiązania

„Polacy na Ukrainie. Zbór doku-

kumenty pochodzą z Centralnego

niezrozumiałe już dla współczesnego

Niewiele lepiej było na Ukrainie Ra-

z Polską Organizacją Wojskową, któ-

mentów, cz. 1: lata 1917–1939” jest

Archiwum Państwowego Wyższych

czytelnika skróty i skrótowce obficie

dzieckiej, gdzie przetrwało kilka para-

rą miał się posługiwać polski wywiad.

kontynuacją poprzedniego. Zawiera

Organów Władzy i Rządu Ukrainy w

występujące w publikowanych mate-

fii rzymskokatolickich.

Był to zarzut nieprawdziwy, ponieważ

on materiały wyłącznie z roku 1934,

Kijowie, Centralnego Archiwum Pań-

riałach, gdzie tylko to było możliwe,

Polscy chłopi znaleźli się również

organizacja ta kilkanaście lat wcze-

kiedy to akcja GPU wobec rzekomej

stwowego Organizacji Społecznych

postanowił rozwiązać, podając przy

wśród ofiar kolektywizacji. Wedle

śniej zakończyła działalność. Oskar-

POW nabrała najbardziej represyj-

Ukrainy, Branżowego Archiwum Pań-

tym także ich oryginalne rosyjskie

klasyfikacji, przyjętej przez władze,

żenia te najwcześniej pojawiły się

nego charakteru. Są to protokoły

stwowego Służby Bezpieczeństwa

lub ukraińskie brzmienie. „W wielu

do „kułaków” zaliczono ok. 20 proc.

na Ukrainie. O kierowanie POW na

przesłuchań, zeznania, decyzje w

Ukrainy w Kijowie, Państwowego

wypadkach zachodziła także ko-

polskich chłopów, a nieco więcej zo-

terytorium ZSRR od 1933 r. obwinia-

sprawie aresztowań, sprawozda-

Archiwum Obwodu Czernihowskie-

nieczność dodania do występują-

stało uznanych za „podkułaczników”.

no Tomasza Dąbala, którego aresz-

nia na temat wyników dochodzenia

go w Czernihowie i Rosyjskiego

cych w dokumentach nazwisk imion,

Najsilniejszy opór stawiali Polacy na

towano 29 grudnia 1936 r. (w dniu

kierowane do wyższych organów

Państwowego Archiwum Historii

zwłaszcza w odróżnieniu do osób

Ukrainie. Kilka tysięcy domagało się

jego urodzin) i wymuszono od niego

bezpieczeństwa i władz partyjnych.

Społeczno-Politycznej w Moskwie.

noszących takie samo nazwisko. W

– nadaremnie – prawa do wyjazdu z

w śledztwie zeznania świadczące o

Zebrane dokumenty ilustrują me-

Dokumenty uszeregowano w spo-

takim wypadku dopisywano je w na-

ZSRR, ale opór złamano siłą. Wedle

jego szpiegowskiej działalności.

chanizm działania i swoistą „inwen-

sób chronologiczny. W regestrach

wiasach kwadratowych. Kursywą zaś

niezbyt dokładnych statystyk, lud-

cję” sowieckiego aparatu represji

zaznaczono miejsce i datę powsta-

zaznaczono w tekście odręczne pod-

ność rejonów zamieszkanych przez

w fabrykowaniu niemal od podstaw

nia każdego z nich, na końcu zaś

pisy funkcjonariuszy śledczych oraz

W świetle dokumentów

Polaków w jednym tylko 1933 roku

Bardzo cennych informacji o

fikcyjnych kontrrewolucyjnych spi-

podano opis techniczny, a więc czy

osób przesłuchiwanych” – wyjaśnia

zmniejszyła się - w wyniku deportacji

losie Polaków na Ukrainie Radziec-

sków, które służyły różnym celom

jest to oryginał, czy kopia, czy był to

w przedmowie dr Stanisław Stępień,

– o blisko 1/4. Łagodniej przebiegła

kiej dostarcza publikacja „Polacy na

polityczno-ideologicznym, a głów-

maszynopis, czy rękopis oraz w ja-

redaktor tomu.

kolektywizacja polskich gospodarstw

Ukrainie. Zbór dokumentów, cz. 1: lata

nie walce z mniejszością polską „z

kim języku był sporządzony. Zazna-

Publikacja, tak jak i poprzed-

na Białorusi.

1917–1939”. Właśnie ukazał się tom

gruntu podejrzaną” i antyradziecką.

czono także miejsce jego przecho-

nie tomy tej serii, jest znakomitym

Teoretyczne uzasadnienie krwa-

6 dokumentów ilustrujących represje

W 1934 r. POW dawno już nie ist-

wywania, sygnaturę oraz właściwą

materiałem do dalszych badań nad

wych represji tzw. „jeżowszczyzny”

jakie spotkały Polaków na Ukrainie

niała, a wszystkie oskarżenia były

mu paginację. Lekturze dokumen-

dziejami Polaków na Ukrainie Ra-

(od nazwiska Nikołaja Jeżowa, sze-

Radzieckiej w latach 1917–1939.

całkowicie fałszywe. Mimo to wobec

tów pomaga starannie sporządzony

dzieckiej ze szczególnym uwzględ-

fa służby bezpieczeństwa) zapadło

Publikacja  ukazała  się  nakła-

aresztowanych Polaków zastoso-

indeks osobowy. Jest to niewątpliwie

nieniem aparatu represji, który nie

na Plenum KC Wszechzwiązkowej

dem Południowo-Wschodniego In-

wano najsurowsze kary. Tylko w

duży atut tej publikacji potwierdza-

przebierał w środkach by zniszczyć

Komunistycznej Partii (bolszewi-

stytutu Naukowego w Przemyślu.

omawianych w książce procesach

jący znakomity warsztat naukowy

wszelkie przejawy polskości w pań-

ków), które odbyło się w dniach od

Tom 6, tak jak dwa poprzednie tomy,

kilkunastu zostało skazanych na

jej redaktora. Docenią to zapewne

stwie sowieckim.