22

Okruchy historii

15–28 października 2013 nr 19 (191) * Kurier galicyjski * www.kuriergalicyjski.com

Powojenne wysiedlenia Polaków ze Lwowa

Na początku 1945 roku władza sowiecka rozpoczęła we Lwowie masowe aresztowania Polaków. Objęły one we-

dług szacunków AK około 17 tys. osób, w tym 31 pracowników naukowych Uniwersytetu i Politechniki. W taki spo-

sób próbowano zastraszyć pozostałych w mieście Polaków, pamiętających lata 1940-1941. Część aresztowanych

po kilkudniowym śledztwie została zwolniona, jednak większość deportowano w głąb Związku Radzieckiego.

łowicza i profesora Zygmunta Czer-

KrZYSZTOF SZYMAŃSKI

nego opuściła Lwów 6-7 listopada

opracowanie

1945 roku. A ostatnia grupa została

skompletowana z pomocą profeso-

2-5 stycznia aresztowani zostali

ra Roberta Szewalskiego, który w

profesorowie Politechniki Lwowskiej:

styczniu 1946 powrócił do Lwowa.

Włodzimierz  Burzyński,  Edward

Objęła ona naukowców zwolnionych

Sucharda, Marian Janusz, Ewa

z Donbasu, więzień i łagrów. Była

Pilatowa (tych po pewnym czasie

kierowana przez profesora Włodzi-

zwolniono). Innych aresztowanych

mierza Burzyńskiego i opuściła mia-

przewieziono do łagru Krasnodon

sto w czerwcu 1946 roku. Uczeni z

(Tadeusz Kuczyński, Stanisław Fry-

tego transportu zostali rozmieszcze-

ze, Witold Minkiewicz, Emil Łazoryk,

ni w Krakowie i Gliwicach..

Kazimierz Przybyłowski, Edwin Pła-

żek, Aleksander Kozikowski). Ska-

zani na 5, 10, lub 15 lat, zostali oni

Opór Kościoła

Główną ostoją oporu Polaków

skierowani do ciężkiej fizycznej pracy

przed wysiedleniem pozostawał

przy wyrębie lasów lub w kopalniach

arcybiskup lwowski Eugeniusz Ba-

węgla w Zagłębiu Donieckim. Dwóch

ziak. Funkcję tę sprawował od li-

profesorów nie przeżyło tych ciężkich

stopada 1944 roku Silnie związany

warunków (Tadeusz Kuczyński i Emil

z miastem metropolita stawiał do

Łazoryk), pozostałych zwolniono po

kwietnia 1946 roku opór zarówno

ok. 6 miesiącach.

Ewakuacyjna, której zadaniem było

kilkuset obrazów malarstwa eu-

sowieckim szykanom jak i perswa-

Tak rozpoczęła się największa

gorycznie za wcieleniem Lwowa

wydawanie we współpracy z wła-

ropejskiego, setki manuskryptów,

zjom Stanisława Grabskiego i długo

miejska operacja przesiedleńcza

do ZSRR. Stanowisko sowieckie w

dzami sowieckimi kart ewakuacyj-

ksiąg i egzemplarzy polskiej prasy z

nie dawał się złamać w obliczu co-

dokonana na terenie dawnych wo-

sprawie wschodniej Galicji było do

nych, rejestracja przesiedleńców i ich

XIX i XX wieku. W ten sposób nowo

raz bardziej dramatycznej sytuacji

jewództw wschodnich II Rzeczy-

tego stopnia usztywnione, że Stalin

mienia, które podlegało ewakuacji.

powstałe po II wojnie światowej

ludności polskiej w mieście. Do-

pospolitej w latach 1944-1946 w

nie zamierzał ustąpić Polsce nawet

Mieszkańcy miasta stawili bierny

państwo polskie zostało pozbawio-

piero w momencie gdy sytuacja w

ramach przymusowych przesiedleń

Chyrowa, mimo iż sfałszowana linia

opór przymusowemu przesiedleniu:

ne około 30%-45% spuścizny kul-

mieście stawała się beznadziejna,

ludności na obszar Polski pojałtań-

Namiera z 11 lipca 1920 roku pozo-

nie zgłaszali się do rejestracji, nie

turalnej gromadzonej przez stulecia.

a władze sowieckie groziły polskim

skiej.

stawiała miasto po stronie polskiej.

pobierali kart ewakuacyjnych. W

W dniu 11 października 1945 bawił

Niemal równocześnie prowa-

tym oporze umacniała ich postawa

Grabski we Lwowie po raz trzeci. W

dząc rokowania z Polakami Rosja-

Nowe realia

Kościoła, a zwłaszcza przykład ów-

rozmowach z władzami próbował

nie zainicjowali wielką akcję odwró-

po „wyzwoleniu”

czesnego metropolity lwowskiego

odroczyć akcję przesiedleńczą do

W dniach lipcu 1944 Armia

cenia stosunków narodowościowych

niezłomnego Eugeniusza Baziaka.

wiosny 1946 roku. Jego ostatnia mi-

Czerwona wraz z współdziałającą w

w mieście. Za pomocą specjalnie

Ten swoisty bojkot wywózek na za-

sja zaowocowała utworzeniem ko-

ramach akcji „Burza” Armią Krajową

organizowanych transportów kolejo-

chód utrzymywał się mimo brutal-

mitetu pomocy społecznej Polakom

wyzwoliły Lwów z rąk niemieckich.

wych i samochodowych do Lwowa

nych nacisków sowieckich i napływu

przesiedlanym do Polski.

Status prawny miasta, jego przyna-

ściągano dziesiątki tysięcy ludzi z

nowej ludności ze wschodu. Wśród

leżność państwowa była wówczas

głębi Rosji i Ukrainy, aby następ-

lwowian ciągle panowało przekona-

nierozstrzygnięta. Stalin zawarł w

nie rejestrować ich jako mieszkań-

Jednak ewakuacja

nie, że czas sowieckiej władzy „da

tym czasie umowę o granicach z

ców miasta. Według nie do końca

czy wysiedlenie?

się jakoś przeczekać”.

Po wyjeździe Grabskiego je-

przedstawicielami nieuznawanego

wiarygodnego zestawienia władz

dynymi instytucjami wspierającymi

Polskiego Komitetu Wyzwolenia

sowieckich w dniu 1 października

moralnie Polaków miasta były pol-

Narodowego, który uznał Linię Cur-

1944 r. we Lwowie mieszkały 154

Polacy – won ze Lwowa

Brak postępów w ewakuacji pol-

skie środowisko uniwersyteckie,

zona jako granicę polsko-sowiecką.

284 osoby, z czego 102 983 Pola-

skiej ludności ze Lwowa zaniepo-

politechniczne oraz arcybiskupstwo

Zresztą, granicę, która miała kilka

ków (66,7%) oraz 40 743 Ukraińców

koił polskie władze komunistyczne

lwowskie. Wkrótce jednak polskie

przebiegów. Wybrany został najbar-

(26,4%).

Abp Eugeniusz Baziak

oraz władze sowieckie. Aby skłonić

instytucje naukowe musiały poddać

dziej korzystny dla ZSRR.

Zaledwie miesiąc później tzn. 1

mieszkańcom deportacją do Ka-

mieszkańców miasta do wyjazdu

się przymusowym przesiedleniom.

Brytyjczycy w latach 1943-

listopada 1944 Lwów liczył już 244

zachstanu i Donbasu arcybiskup

wysłano Stanisława Grabskiego.

Uczeni polscy opuszczali Lwów

1944 próbowali oni wytargować u

285 mieszkańców, w tym 112 413

zdecydował się przenieść stolicę

Była to misja niezwykle trudna mo-

stopniowo. Umowa między Polską

Stalina wariant granicy ze Lwowem

Polaków (46%). Liczba Ukraińców

metropolii biskupiej do Lubaczowa

ralnie. Pod koniec sierpnia 1945

a ZSRR stanowiła, że mogą oni

po stronie polskiej. Jednak, zanie-

i wzrosła w tym czasie o około 80

na obszar Polski. Data tego wyda-

roku przebywał on we Lwowie to-

zabrać swój warsztat pracy, czyli

chali tych prób po fiasku negocja-

tysięcy. W ten sposób strona so-

rzenia 26 kwietnia 1946 roku jest

cząc rozmowy z władzami, polskim

prywatne książki, aparaturę, jednak

cji polsko-sowieckich w Moskwie

wiecka wytrącała z polskich rąk

pewnym momentem zwrotnym. Po-

środowiskiem akademickim i zwy-

w rzeczywistości – z powodu trud-

w sierpniu i październiku 1944

jedyny atut i argument, który mógł

lacy we Lwowie stracili ostatnie mo-

kłymi mieszkańcami. Wskazywał,

ności transportowych, a także nie-

roku. Główni przedstawiciele stro-

zaważyć na konferencji w Jałcie

ralne wsparcie przed wysiedleniem.

że sprawa granic została nieodwo-

chęci urzędników sowieckich, było

ny polskiej Stanisław Mikołajczyk

– argument stosunków narodowo-

łalnie przesądzona, a alianci zgo-

to bardzo trudne. Natomiast wywóz

i Stanisław Grabski usiłowali prze-

ściowych w mieście.

dzili się na wszystkie żądania Sta-

zbiorów uniwersyteckich i zasobów

konać radzieckiego dyktatora do

Przebieg i efekty

lina. Po powrocie do Polski Grabski

materialnych był w ogóle niemoż-

pozostawienia Lwowa przy Polsce.

tzw. „akcji repatriacyjnej”

Lwów sprzedany w Jałcie

Polska Komisja Ewakuacyjna od

przedstawił we wrześniu 1945 roku

liwy. Na przełomie maja i czerwca

Przywódca radziecki dał jednak im

W dniu 10 lutego 1945 roku za-

maja 1945 roku do 15 czerwca 1946

szczegółowy plan ewakuacji polskiej

1945 roku ewakuowała się pierw-

do zrozumienia, że jest absolutnym

kończyła się konferencja w Jałcie.

wydawała w porozumieniu z wła-

ludności. We wrześniu 1945 znów

sza grupa uczonych Politechniki

panem sytuacji i od niego zależą nie

Oznaczała ona fiasko polskich prób

dzami sowieckimi karty ewakuacyj-

pojawił się we Lwowie. Ta druga mi-

Lwowskiej oraz Uniwersytetu Jana

tylko kwestie graniczne, ale również

ratowania Lwowa jako miasta pol-

ne, ewidencjonowała wyjeżdżają-

sja, oprócz przyspieszenia repatria-

Kazimierza pod przewodnictwem

fundamentalne, jak np. sprawa nie-

skiego. Sprawa została przegrana

cych oraz ich mienie, rejestrowała

cji, miała na celu wytargowanie od

profesora Edwarda Geislera.

podległości państwa polskiego. Na

definitywnie. W mieście przez dłuż-

liczbę polskich mieszkańców prze-

Rosjan polskich dóbr kulturalnych

Transport z pierwszą grupą wy-

stwierdzenie Mikołajczyka, że Lwów

szy czas nie ogłaszano jej posta-

znaczonych do przesiedlenia. Lud-

zgromadzonych w mieście: m.in. w

jechał do Krakowa, Gliwic i Gdańska.

nigdy nie był rosyjski (z wyjątkiem

nowień. Związane to było z faktem,

ność przesiedlaną ładowano wraz

Ossolineum, w muzeach sztuki, w

Po wizycie Grabskiego 31 paździer-

okupacji w latach 1914-1915) przy-

że mieszkańców podczas trwającej

z ich ściśle ograniczonym mieniem,

archiwach i bibliotekach. Udało się

nika 1945 roku ruszył kolejny trans-

wódca sowiecki odparł, że owszem

wojny nie można było przesiedlić,

które władze sowieckie pozwoliły

wynegocjować jedynie niewielką

port pod kierownictwem profesora

Lwów nigdy rosyjski nie był, ale

bo granica zachodnia Polski nie była

zabrać do 34-osobowych wagonów.

część polskiej spuścizny kulturalnej.

Roberta Szewalskiego. Liczył on 85

Warszawa była.

wciąż wyznaczona. Tereny, które

Tak uformowane transporty kierowa-

Władze sowieckie prawem zwycięz-

wagonów. Grupy uczonych zostały

miały przypaść Polsce, były wciąż

no w trzech kierunkach: południo-

cy przywłaszczyły sobie m.in. około

kolejno rozmieszczone w Krakowie,

bronione przez armie niemieckie. Do

Miasto jednak za granicą

wym (Kraków, Bytom, Gliwice, Opo-

dwóch tysięcy bezcennych obrazów

Gliwicach, Wrocławiu, Gdańsku,

Ludzie, tacy jak Bolesław Bierut,

akcji przesiedleńczej przystąpiono

le, Wrocław, Kłodzko), środkowym

malarstwa polskiego, pozostających

Poznaniu i Łodzi. Kolejna grupa pod

Władysław Gomułka czy Wanda

w maju 1945 roku. W mieście roz-

(przez centrum kraju w kierunku na

we Lwowie do dziś, cenną kolekcję

kierownictwem Włodzimierza Kury-

Wasilewska, opowiadali się kate-

poczęła działalność Polska Komisja