23

nr 9 (397) | 17­30.05.2022

Okruchy historii

www.kuriergalicyjski.com

krok może wywolać niezado-

z nich spróbowal się uratować.

policjanta i chlusnąl mu w twarz

marca na cmentarzu, celowo

wolenie calych mas Ukraińców

Po drodze do grobu uciekl na

siarczanem miedzi. 24 sierpnia

ogrodzonym  trzymetrowym

na tych terenach. Za to Niemcy

pole i nie zważając na prześla-

1942 roku rozstrzelano i spa-

plotem, pracowala specjalna

zlikwidowali Ukraiński Ko-

dowanie (już się ściemnialo),

lono 1200 Żydów. 20 czlonków

brygada z więźniów lwow-

mitet Narodowy, którego ho-

udalo mu się uciec. Strzelający

żydowskiej slużby porządko-

skiego  obozu  janowskiego.

norowym  przewodniczącym

zmieniali się i w wolnym cza-

wej powieszono na latarniach

Aby zatrzeć ślady przestępczej

byl Szeptycki. W listopadzie

sie częstowali się kanapkami.

przy ul Belwederskiej. Ich tru-

dzialalności i w poszukiwaniu

1942 roku Szeptycki pisze list

Okolo godziny 6 rozstrzeliwa-

py pozwolono zdjąć dopiero po

ukrytego zlota, trupy rozstrze-

pasterski ,,Nie zabijaj", w któ-

nie zakończono i tym, kto oca-

trzech dniach. Rozstrzelano

lanych wykopywano z grobów

rym mówi, że żaden ziemski

lal pozwolono wrócić do domu.

również wszystkich czlon-

i palono w specjalnie przywie-

cel nie może usprawiedliwić

Ledwo podnioslem się z ziemi.

ków Judenratu z rodzinami.

zionych piecach. Prochy zsy-

zbrodniarzy.

W tym dniu stalem się dziad-

Historyk L. Solowka zaznacza:

pywano do potoku, który nadal

W Stanislawowie byly dwa

kiem. Mając 51 lat, odczulem, że

,,Ostatnia akcja w getcie miala

plynie w okolicy cmentarza.

cmentarze żydowskie. Pierw-

jestem dziadkiem. Do tej chwili

miejsce na placu Wandlera 12

Przytoczę zeznania miesz-

szy, ,,na okopisku", najstarszy

moglem pracować jak dwudzie-

września 1942 roku. W cza-

kańca Stanislawowa, Polaka

żydowski cmentarz w mieście,

stolatek. Wcześniej nie mialem

sie jej trwania wymordowano

Czernieckiego Mateusza (1878

leżący obok Drogi Tyśmienic-

żadnego siwego wlosa, a w tym

okolo 2 tys. osób i wywieziono

roku urodzenia) o tych wyda-

kiej. Istnial przez trzy wieki

dniu moje skronie pobielaly".

do Belżca 5 tys.".

rzeniach: ,,Gdy w marcu 1944

HANS KRÜGER, SZEF

i zostal zamknięty w 1957 roku,

Tym Żydom, którzy ocaleli,

23 lutego 1943 roku oficjal-

roku do Stanislawowa wdar-

STANISLAWOWSKIEGO

ostatecznie zniszczony na po-

zezwolono od 13 październi-

nie zlikwidowano getto w Sta-

ly się czolgi sowieckie, Niemcy

GESTAPO W LATACH 1941-1942

czątku lat 1960. Nowy cmentarz

ka do polowy grudnia 1941 r.

nislawowie. Policja rozstrzelala

i gestapowcy z cmentarza ucie-

powstal w 1926 roku kolo jezio-

zajmować opuszczone pod get-

getto i zaczęlo się wypędzanie

wszystkich czlonków żydow-

kli, zostawiając wszystko tak jak

ra miejskiego i tu wlaśnie roz-

to domy. 20 grudnia ogloszono

jego mieszkańców z budynków,

skiej policji, bylych czlonków

bylo. Wówczas zdecydowalem

strzeliwani byli Żydzi z getta.

powstanie getta ­ dzielnicy ży-

niezależnie czy pracowali czy

Judenratu i jego ostatnich

się pójść do tego budynku, gdzie

W określonych przez Gesta-

dowskiej, oddzielonej od reszty

nie. Otoczono centrum, ulice

mieszkańców. Od tej chwili

palili trupy rozstrzelanych. Zo-

po granicach stanislawowskie-

miasta.

Dlugą, Rejtana, Sloneczną, Bel-

Stanislawów zostal ogloszony

baczylem tam trzy piece, z któ-

go getta nie moglo pomieścić

20 stycznia 1942 roku na

wederską. Policja wypędzala

Judenfrei ­ miastem oczysz-

rych do góry sterczaly kominy,

się 27 500 Żydów. Stąd wyni-

konferencji w Wannsee pod

ludzi z domów i gromadzila ich

czonym od Żydów.

wokól bylo dużo popiolu... Prze-

kla potrzeba ,,zmniejszenia" tej

Berlinem, gdzie zebrali się naj-

na Belwederskiej. Do godz. 10

Na podstawie materialów

szedlem się po cmentarzu i zo-

liczby. 12 października 1941

wyżsi rangą urzędnicy III Rze-

zebrano tu okolo 5 tys. ludzi.

obwodowego Archiwum pań-

baczylem trzy rozkopane i puste

roku, w żydowski Nowy Rok,

szy przyjęto program ,,Osta-

Poprowadzono ich na wojsko-

stwowego możemy odtworzyć

groby, do których zrzucano tru-

miala miejsce pierwsza maso-

tecznego rozwiązania kwestii

wy peron. Tu zaladowano ich

dokladny przebieg tych trud-

py rozstrzelanych. Gdy czolgi

wa egzekucja Żydów. W tym

żydowskiej". Ta decyzja nie byla

do specjalnych wagonów, ozna-

nych wydarzeń. Jesienią 1944

sowieckie wycofaly się z miasta,

dniu na cmentarzu rozstrze-

afiszowana. Wedlug niej Ży-

czonych bialym pasem. Ozna-

roku w Stanislawie (tak do

gestapowcy wrócili i zasypa-

lano od 6 do 12 tys. osób. Za-

dów z Europy Zachodniej wy-

czalo to, że należy je przepusz-

1962 roku nazywalo się mia-

li doly po grobach. Ten budynek,

chowal się dziennik jednego

sylano na Wschód do obozów

czać w pierwszej kolejności.

sto) utworzono ,,Komisję śled-

gdzie palili trupy, wyczyścili,

z czlonków Judenratu, inży-

koncentracyjnych na terenach

Później granatami zniszczyli

czą przestępstw niemieckich

a piece wywieźli. Wszystko do-

niera Juliusza Foermana, który

Gubernii Generalnej (terenach

większość budynków".

faszystów i ich sojuszników".

prowadzili do porządku, nie zo-

byl świadkiem wydarzeń i cu-

Polski). W ciągu lat 1942-1943

Pociąg wywieziono do obo-

Na czele komisji stanąl pierw-

stawiając po sobie żadnych śla-

dem ocalal: ,,stracilem wówczas

wyniszczono większość Żydów

zu w Belżcu, gdzie byl obóz

szy sekretarz partii M. Slon.

dów swoich przestępstw".

dziewięć osób z najbliższej ro-

z Europy Centralnej i Wschod-

masowego wyniszczania Ży-

Komisja prowadzila badania

W wyniku holokaustu z po-

dziny (ojca, siostrę z mężem

niej i większą część z Europy

dów. Tam w komorach gazo-

świadków przestępstw wladz

wierzchni ziemi znikla podsta-

i dwojgiem dzieci, bratową

Zachodniej. Dopiero pomyślna

wych i krematoriach spotkala

okupacyjnych. 29 listopada

wowa spoleczność Stanislawo-

z 18-letnią córką). Siedzieliśmy

ofensywa Armii Czerwonej pod

swoją śmierć większość Żydów

1949 roku zlożono akt oględzin

wa i najbliższych miasteczek

na ziemi bez ruchu, skamieniali

Stalingradem i porażka Römmla

z Dystryktu Galicja.

cmentarza żydowskiego i wy-

i wiosek. Żydów wyniszcza-

i nieczuli. Padal na nas mokry

w Afryce przyspieszyly egze-

W getto panowal glód, jedze-

jawiono 458 grobów, z nich 32

no w wielu przypadkach przy

śnieg. Patrzylem na to, co dzieje

kucje w obozach.

nie nie wystarczalo. Za pró-

byly to wspólne groby z reszt-

milczącej zgodzie lub będących

się wokól. Kilka razy musialem

O dalszym przebiegu wyda-

bę samowolnego wwiezienia

kami spalonych cial.

w strachu ludzi innych narodo-

calą silą woli uzmyslowić sobie,

rzeń w getcie Foerman pisze:

żywności na teren getto w ciągu

Intensywne dzialania Armii

wości. Byli jednak i tacy, którzy

że jest to realność, a nie jakaś

,,Od 31 marca zaczęlo się otwar-

maja-czerwca 1942 roku roz-

Czerwonej zmusily Niemców

pomagali ­trzeba to przyznać.

zla zjawa. Rzucali do dolu cię-

te i systematyczne, z niemiec-

strzelano 400-500 osób.

do gorączkowego likwidowa-

Usilowali ratować bliźniego,

żarne kobiety, matki z dzieć-

ką pedantycznością, otwarte

Jedna z największych eg-

nia resztek getta i zacierania

pomimo wszystko.

mi na rękach i strzelali do

wyniszczanie Żydów. Wieczo-

zekucji byla karą za to, że pe-

śladów swoich przestępstw. Od

Pamiętajmy o tym i wycią-

nich bez przerwy... Tylko jeden

rem tego dnia policja otoczyla

wien Żyd pobil ukraińskiego

stycznia 1944 roku do końca

gajmy wnioski.

Izabela Drzewicka-Kozlowska we wspomnieniach

Lwowianka,

Panią Izabelę Kozlowską

oficjalnej uroczystości lwowia-

Kozlowskiej ­ Tomasz Kuba Ko-

,,Rocznika Lwowskiego", a tak-

poznalam w latach

cy zostali zaproszeni na skrom-

że naukowcy i studenci zgro-

zlowski. W Domu Spotkań z Hi-

dobra, mądra,

osiemdziesiątych podczas

madzeni na powitaniu profe-

ny poczęstunek, gdzie byla

storią w sposób nadzwyczaj in-

szlachetna, wierna

spolecznej dzialalności

okazja do rozmów i wspomnień.

sora J. D. Watsona i jego żony

teresujący prowadzi spotkania

w przyjaźni, pracowita,

w Towarzystwie Milośników

poświęcone tematyce kresowej

Elżbiety Watson.

odpowiedzialna z dużym

Panią Izabelę wraz z calą

Lwowa. Bardzo przyjemna

opowiadając o miejscach, spra-

Po odslonięciu tablicy przez

poczuciem humoru.

rodziną spotykalam

pani o niezwykle cieplej

profesora, krótkie przemówie-

wach i ludziach często zapo-

Zapalona turystka

osobowości, zafascynowana

nie wyglosil fundator profe-

mnianych i nieobecnych w po-

na uroczystościach

Lwowem i Kresami,

a przede wszystkim

sor Waclaw Szybalski. Na jego

wszechnej świadomości.

lwowskich, w Galerii

w latach siedemdziesiątych

wniosek zebrani uczcili pa-

Pamiętam spotkanie z panią

harcerka. Zawsze

Porczyńskich, w Domu

i osiemdziesiątych prowadzila

Izabelą w czerwcu 2008 roku.

mięć o zamordowanych mi-

wierna rodzinnemu

Spotkań z Historią,

w domu ,,salon lwowski"

Okazalo się, że razem zmierza-

nutą ciszy, po czym glos zabral

Miastu, nestorka rodu

a także zupelnie

gromadząc rozproszonych

my na uroczystość odslonięcia

Stanislaw Kosiedowski, który

o wyjątkowym wplywie

przypadkowo i zawsze

jaworowiaków, lwowiaków

przygotowal kilkustronicowe

tablicy pamiątkowej poświęco-

na mlode pokolenie.

i kresowiaków. Z tej

broszury w językach polskim

nej pamięci profesorów lwow-

w pośpiechu. Byla

fascynacji wyrosla pokusa,

i angielskim, aby przybyli na

skich w Instytucie Biofizyki

bardzo gościnna,

aby zbierać kresowe pamiątki

i Biochemii PAN.

uroczystość mieli możliwość

Teraz jest mi bardzo smut-

zapraszala mnie na

i tworzyć kolekcję. W miarę

Na tę uroczystość przyby-

zapoznania się z okolicznościa-

no, ale pozostaly wspomnienia,

pierogi. Szkoda że nie

gromadzenia zbioru rosla

mi lwowskiej tragedii.

li przedstawiciele rodzin pro-

dobre myśli, niezapomniane

moglam skorzystać.

też refleksja, jak malo wiemy

Przybyla cala rodzina pań-

fesorów: syn i wnuk docenta

chwile i świadomość, że mia-

Zawsze uśmiechnięta,

o Kresach jako spoleczeństwo.

stwa Kozlowskich. Na tę oko-

Jerzego Grzędzielskiego, cór-

lam szczęście poznać tak nie-

serdeczna, koleżeńska.

ka profesora Edwarda Hamer-

liczność pani Izabela ofiarowa-

zwyklą panią, a przede wszyst-

la ogromną wiązankę pięknych

skiego, wnuk i prawnuk profe-

kim mamę pana Tomasza Kuby

ALICJA KOCAN

Mówila, że dba

kwiatów, którą w artystyczny

sora Stanislawa Progulskiego.

Kozlowskiego.

o każdy dzień, żeby

sposób ulożyla przy tablicy.

Po latach zbierania ma-

Przybyli także przedstawiciele

go nie zmarnować.

Wraz z odejściem pani

Krysztalowa podświetlana

terialów, bogate i wielokul-

Oddzialu Stolecznego Towarzy-

Ceni każdą chwilę

Izabeli straciliśmy

stwa Milośników Lwowa i Kre-

tablica z nazwiskami profeso-

turowe dziedzictwo Kresów,

spędzoną z rodziną

rów Lwowskich z dwujęzyczną

zostalo utrwalone przez sta-

sów Poludniowo-Wschodnich

kawalek Lwowa.

i lubi wzajemne

polską i angielską inskrypcją

z prezesem Ryszardem Orze-

ly cykl spotkań ,,Opowieści

Pozostanie na zawsze

jest wyrazem milości do Pol-

z Kresów", którego inicjatorem

chowskim oraz Janusz Wasyl-

relacje z przyjaciólmi.

w naszej pamięci.

ski i rodzinnego Lwowa. Po tej

i autorem jest syn pani Izabeli

kowski, dyrektor i wydawca