22

nr 11 (399) | 17­30.06.2022

Okruchy historii

www.kuriergalicyjski.com

Holokaust w Kolomyi

Dotychczas wynikają

trudności ze zrozumieniem,

czym byl Holokaust. Jest

jedną z najważniejszych

części europejskiej pamięci

historycznej. Podczas II

wojny światowej, wraz

z fizycznym unicestwieniem

Żydów w Europie Centralnej

i Wschodniej, zrujnowana

zostala bogata i różnorodna

kultura hebrajska: tradycje

ludowe, folklor sztetli (malych

miasteczek żydowskich),

oryginalny świat chasydów

ŻYDOWSCY HANDLARZE NA TARGU W KOLOMYI

i różnorodne ich praktyki

religijne. W tym regionie

Żydów przepędzono do Sze-

mieszczące się obok getta nr 1

WIELKA SYNAGOGA W KOLOMYI, SPALONA W 1943 R.

kultura asymilowanej części

parowskiego lasu. Tak wspo-

i przylegające do Czarnego Po-

wspólnoty żydowskiej miala

1941 roku ­ 19 500. Jak twierdzi

modlitwę ,,Szma Israel" ­ ,,Slu-

minala później to wydarzenie

toku. Zachowaly się interesu-

swój znaczny udzial w rozwoju

Lubow Solowka, liczba żydow-

chaj Izraelu".

mieszkanka Kolomyi Maria

jące wspomnienia mieszkanki

i procesie modernizacyjnym

Sluchaj Izraelu: Bóg nasz, Bóg

skiej ludności miasta wzrosla

Tymińska:

Kolomyi Marii Paszkowskiej:

wielkich miast. Te braki

jedyny

najprawdopodobniej z powodu

­ Pewnego razu idę ze zna-

­ Nasza rodzina mieszka-

trudno wypelnić.

Blogoslawione imię Jego, Króle-

uchodźców z terenów Polski

jomą, a z naprzeciwka turkoczą

la przy ul. Wereszczyńskie-

stwo Jego na wieki wieków.

oraz administracji, sprowadzo-

wozy, a z nich donosi się ni to

go, gdzie Niemcy organizowa-

nej przez wladze sowieckie. 1

Przy  dźwiękach  skowy-

buczenie, ni to jęk ­ u-u-u i a-a-

li getto nr 2. Nas wszystkich

PETRO HAWRYLYSZYN

H

lipca Kolomyję zajęly wojska

tu i szczekania psów, krzyków

-a. Przyśpieszylam kroku i wi-

przesiedlono na ul. Bednarską.

olokaust Żydów Poku-

węgierskie, które kontrolo-

kobiet i placzu dzieci wydano

dzę ­ leżą pokotem w lachma-

Gdy zaczęliśmy instalować się

cia byl przedmiotem ba-

waly miasto w ciągu miesiąca.

rozkaz rozebrania się do bieli-

nach ledwo żywe i spuchnięte

na nowym miejscu, postano-

dań wielu historyków,

W lipcu przybylo jeszcze okolo

zny, wylożenia cennych rzeczy

z chlodu i zimna dzieci. Ich twa-

wiliśmy obejrzeć piwnicę. Przy

w tym Borysa Arsena, Iwana

4 tys. Żydów, deportowanych

i kosztowności. Następnie po

rze są jasnofioletowe, a w oczach

oględzinach  zauważyliśmy

Monolatija, Wasyla Nahirnego,

z Węgier. Komenda węgierska

10 osób stawalo nad brzegiem

nie daje się wyczytać ani bólu,

w kącie pomieszczenia żywą

a szczególnie Lubowi Solowki.

wprowadzila dla Żydów obo-

dolu i skakalo do niego. Więk-

ani tęsknoty, jedynie bezgra-

istotę w lachmanach. Przypa-

Jednocześnie ujawnienie no-

wiązek noszenia na lewym ra-

szość byla w takim stanie, że

niczna przedśmiertna obojęt-

trzyliśmy się ­ leżal tam bezsil-

wych, nieznanych wcześniej

mieniu bialej opaski 12 cm sze-

śmierć byla dla nich ratunkiem.

ność. Już o nic nie prosily ­ tępo

ny starszy mężczyzna. Cichym

dokumentów stale poglębia na-

rokości z gwiazdą Dawida.

Do skaczących otwierano ogień

spoglądaly w jeden punkt. Już

slabym glosem zapytal: ­ Kto

szą wiedzę i zmusza do odkry-

Pierwszego dnia po przeję-

z karabinów maszynowych.

byly martwe, zanim trafily do

wy? Odpowiedzieliśmy: ­ Nie

wania nowych aspektów tych

ciu wladzy w mieście Niem-

Przed nastaniem nocy egzeku-

Szeparowskiego lasu. Zapach bil

bójcie się, my Polacy. Poprosil

wydarzeń.

cy utworzyli Judenrat ­ organ

cja zostala ukończona. Dól zostal

od nich taki, że pamiętam do dziś.

o wodę. Przynioslam mu trochę

Zorganizowana ekstermina-

samorządowy dla gminy ży-

z niemiecką precyzją zasypany

Od listopada 1941 do mar-

jedzenia i wodę. Nie chcial jeść

cja Żydów Przykarpacia rozpo-

dowskiej. Na jego czele stanąl

wapnem i przykryty ziemią.

ca 1942 roku mialo miejsce

i powiedzial, że jedzenie już mu

częla się od wejścia na te ziemie

Mordechaj Horowitz, byly po-

Jak się później okazalo, dzień

przesiedlenie Żydów z Kolo-

nie pomoże. Stary Żyd przyznal

wojsk okupacyjnych. 1 sierp-

rucznik Wojska Polskiego, po-

przed egzekucja Niemcy wy-

myi do getta. Skladalo się ono

się, że uciekl z żoną Celą i już

nia 1941 roku na terenach woj.

chodzący z zaslużonej rodziny

brali 80 mlodych, silnych Ży-

z trzech dzielnic, usytuowa-

czwarty miesiąc się ukrywa-

lwowskiego, stanislawowskie-

żydowskiej. Swoją dzialalność

dów. Zawieziono ich na teren

nych w różnych okolicach mia-

ją. Przed dwoma dniami żona

go i tarnopolskiego (bez jego

rozpocząl również Żydowski

kaźni i nakazano wykopać doly

steczka.  Wszystkie  otoczo-

opuścila go na zawsze. Leży tu,

pólnocnej części) utworzony

Komitet Pomocy (Jüdisches

10 na 10m. Po wykonaniu pra-

ne byly wysokim plotem, zaś

obok niego, przykryta również

zostaje Dystrykt Galicja, wcho-

Hilfskomite), w sklad którego

cy rozstrzelano ich. Niecki o ta-

okna, wychodzące na ,,aryjską"

lachmanami. Niebawem będzie

dzący w sklad Gubernatorstwa

wchodzilo okolo 100 osób i je-

kich rozmiarach widoczne byly

stronę byly szczelnie zabite de-

miesiąc, jak nie mieli w ustach

Generalnego. Na terenie woj.

den szpital. Wkrótce, 19 sierp-

po prawej stronie od szosy na

skami. Getto nr 1 usytuowane

okruszki chleba. Powiedzial, że

stanislawowskiego utworzono

nia 1941 roku, Żydów w mie-

obrzeżach Szeparowskiego lasu

bylo w centrum i ograniczo-

niebawem i on umrze, bo życie

okręgi administracyjne stani-

ście zobowiązano oddać cale

jeszcze w latach 1960.

ne ulicami Walową, Koperni-

bez Celi stracilo dla niego sens.

slawowski, kolomyjski, kalu-

zloto, srebro i kosztowności,

Dodajmy, że 12 października

ka, Legionów, Pilsudskiego oraz

Wieczorem znów poszlam do

ski i horodenkowski. Po zmia-

również wyroby skórzane i fu-

1941 roku, w dniu żydowskiego

wschodnią i pólnocną częściami

starego. Jego imienia nie pa-

nie podzialu terytorialnego od

trzane oraz zimowe ubrania na

święta Nowego Roku Rosz-Ha-

rynku. Warunki bytowe w get-

miętam, ale imię jego żony Celi

4 kwietnia 1942 roku zlikwi-

potrzeby frontu wschodniego.

-Szana, miala miejsce najbar-

cie, szczególnie zimą, byly nie

wyrylo mi się w pamięci na za-

dowane zostaly okręgi kaluski

Jednocześnie zakazano im ko-

dziej masowa egzekucja Żydów

do wytrzymania. Żywności nie

wsze. Postanowiliśmy pocho-

i horodenkowski. Powiaty tego

rzystać z chodników i pod karą

ze Stanislawowa. Z okazji rocz-

wystarczalo katastroficznie i co

wać Celę. Ale następnego dnia

stary też już nie żyl. Stary Żyd

ostatniego zostaly podzielo-

śmierci zobowiązano do nosze-

nicy rewolucji październiko-

dnia wielu mieszkańców getta

ne: powiat tlumacki wszedl do

i jego Cela odeszli tam, gdzie

nia opasek.

wej 6 listopada 1941 roku na

umieralo z glodu i chorób. Ju-

dobry Bóg na zawsze ukoil ich

stanislawowskiego, a horoden-

Pierwsza masowa ekster-

żydowskim cmentarzu w Kolo-

denrat zorganizowal jadlodajnie

cierpienia.

kowski ­ do kolomyjskiego. Do

minacja rozpoczęla się 12 paź-

myi stracono grupę inteligencji

dla najbardziej potrzebujących,

W  grekokatolicką  Wiel-

okręgu należaly powiaty: ko-

dziernika 1941 roku ­ okolo

żydowskiej ­ kilkaset osób. 24

szczególnie dla dzieci-sierot. Do

kanoc, 1 kwietnia 1942 roku,

sowski, śniatyński, kolomyjski

trzech tysięcy osób spędzono do

stycznia 1942 roku w tym sa-

kolomyjskiego getta zwożono

okupanci podpalili getto nr 2

i horodenkowski. Na 1 stycznia

więzienia, umieszczono w ce-

mym miejscu rozstrzelano 400

ludność żydowską z powiatów

razem z jego mieszkańcami. Byl

1939 roku ziemie te zamiesz-

lach po 80-100 osób i przez trzy

adwokatów, nauczycieli, leka-

horodenkowskiego,  kosow-

to odwet za niewykonanie roz-

kiwalo 44,6 tys. osób wyzna-

dni nie dawano im jedzenia

rzy i przedsiębiorców.

skiego i kolomyjskiego.

kazu gestapo wydać w ciągu 24

nia mojżeszowego, zaś w chwili

i picia. Caly paradoks sytuacji

15 listopada 1941 roku ko-

3 marca 1942 roku nazi-

godzin pewnego Żyda ­ bylego

wybuchu wojny rosyjsko-nie-

polegal na tym, że to więzienie

lumnę z 500. chorych i starszych

ści zaczęli tworzyć getto nr 2,

sowieckiego aktywistę, który

mieckiej ­ ponad 50 tys. (lącz-

i jeszcze kilka budynków admi-

mial ukrywać się w getcie. Hi-

nie z uchodźcami). Historycznie

nistracyjnych zbudowal w 1862

storyk Lubow Solowka tak opi-

byly to tereny od XVI-XVII wie-

roku bogaty Żyd Ramler i prze-

suje te wydarzenia:

ków zamieszkale przez ludność

kazal na wlasność miastu. W tej

­ Po tym, jak czas dany przez

żydowską, o czym już pisaliśmy.

akcji gestapo pomagali wojsko-

Niemców minąl i nikogo nie

Miasto Kolomyja, jako cen-

wi żandarmi i ukraińska policja.

wydano, rozpoczęla się ,,akcja",

trum okręgu, pozostawalo od-

Po trzech dniach wyprowa-

w wyniku której rozstrzelano

dzielną  jednostką  admini-

dzono ich ul. Dowbusza w kie-

250 osób: ponad sto ­ w więk-

stracyjną, kierowaną przez

runku Szeparowskiego lasu. Sil-

szości starsi ludzie i dzieci ­

komisariat miejski. Zgodnie

niejsi mlodzi Żydzi nieśli dzieci,

splonęlo w okolicach ulic Nowy

ze spisem ludności z roku 1931

wspierali matki, kobiety i star-

świat i Stary Świat. Większość

Kolomyję zamieszkiwalo 14 137

ców. Próby ucieczki natych-

ocalalych, wedlug różnych da-

Żydów (41,8% ludności miasta),

miast likwidowano strzalami.

nych od 2 do 5 tys., zapędzono

natomiast na 1 stycznia 1939

Szli na spotkanie z wiecznością.

na dziedziniec więzienia i po

roku ­ 15 100 (42,5%). Pod ko-

Wyprowadzono ich na po-

dwóch dniach (3 kwietnia) wy-

niec 1940 roku w mieście bylo

lanę otoczoną przez żolnierzy

wieziono do obozu w Belżcu.

już 17 100 Żydów, a 22 czerwca

z karabinami. Rabin odmówil

RYNEK KOLO RATUSZA W KOLOMYI. PRZEDWOJENNA POCZTÓWKA