25

nr 20 (408) | 31.10.­14.11.2022

Okruchy historii

www.kuriergalicyjski.com

Andrzej Potocki ­ zalożyciel Stanislawowa  (cz. II)

Nie mając prywatnych majątków

(Stanislawów, 1929) historyk Czeslaw Cho-

Otrzymanie w kwietniu 1864 roku

na ziemi halickiej, Andrzej

waniec: ,,Za przykladem Zamościa, tego

bulawy hetmana polnego koronnego

Potocki postanowil, wzorując się

pierwszego wzorca magnackich zamków

zwieńczylo wieloletnie starania Andrzeja

na swoich krewnych z Jezupola,

i fortec, Andrzej Potocki postanowil stwo-

Potockiego o pozycję we wladzach. Nie-

Tyśmienicy czy Bohorodczan,

rzyć w swoim dziedzictwie jakiś ośrodek

wątpliwie to osiągnięcie wzmocnilo jego

zalożyć tu rodowe gniazdo.

nauki, który promieniując na nie, opromie-

wplywy w wojsku, chociaż nie dawalo mu

Uwagę swoją zwrócil na Zablocie.

nialby również Kresy i dzikie Zadniestrze.

pelni wladzy nad nim, ponieważ kompe-

Byl to okres wielkich katastrof

Zdecydowal zalożyć w Stanislawowie wyż-

tencje poszczególnych hetmanów koron-

i rujnacji, które Pokucie zaznalo

szą szkolę, gdzie mogliby studiować liczni

nych byly ściśle określone. Hetman polny

w czasie wojen z kozakami

przedstawiciele pokuckiej mlodzieży...".

pelnil funkcję pomocniczą przy hetmanie

w latach 1648­1651. Samo

W 1669 roku Żydom również zezwolono na

wielkim i byl wykorzystywany przez dwór

Zablocie, majątek i forteca

wybudowanie swojej synagogi ze szkolą.

do oslabienia wladzy i wplywów osób,

leżaly w ruinie. W tej sytuacji

W planach wojskowych na rok 1676

trzymających bulawę wielką oraz do po-

Rzeczkowscy, których przy tym

Stanislawów mial wyznaczoną rolę zna-

pierania militarnych planów króla.

podzielily rodzinne klótnie,

czącą, byl bowiem jednym z kluczowych

Jan III wykorzystal w tym celu Andrzeja

PIERWSZY HERB STANISLAWOWA

radzi byli pozbyć się tego balastu.

elementów obrony poludniowo-wschod-

Potockiego latem 1684 roku, forsując swo-

Gdy znalazl się kupiec w osobie

nich rubieży Rzeczypospolitej, określonych

zimą 1683 roku Potockiego znów wymienia-

je plany najbliższej kampanii w Moldawii

Andrzeja Potockiego, szybko

w Ugodzie Buczackiej z 1672 r. Do miasta

ją jako kandydata do bulawy hetmańskiej.

wzdluż Prutu i Dunaju, chociaż na radzie

zgodzili się na transakcję. 8

sprowadzono silny garnizon, który tworzy-

Jednak po awansie na hetmana wielkiego ko-

wojskowej wielu dowódców bylo po stronie

listopada 1658 roku podpisano

lo 5 regimentów piechoty i dragonów (bi-

ronnego Stanislawa Jablonowskiego, bulawa

planów ataku na Kamieniec Podolski. Na

w Haliczu akt sprzedaży

skupa krakowskiego Andrzeja Trzebickiego,

hetmana polnego przypadla mężowi siostry

naradzie w Żólkwi Andrzej Potocki poparl

Zablocia wraz z Opryszkowcami

wojewody sieradzkiego Feliksa Kazimierza

Andrzeja Potockiego, Mikolajowi Hieronimo-

plany króla i sprawa kampanii moldawskiej

Andrzejowi Potockiemu.

Potockiego, hetmana wielkiego litewskiego

wi Sieniawskiemu ,,jako bardziej poszkodo-

zostala przesądzona. Jak jednak twierdzą

Michala Kazimierza Paca, hetmana polnego

wanemu po utracie Podola".

historycy, odbylo się to za sprawą nacisków

PORTRET STANISLAWA

i podkanclerza litewskiego Michala Kazi-

1 kwietnia 1683 roku cesarz Świętego

króla na obu hetmanów i wcale nie wzmoc-

PETRO HAWRYLYSZYN

POTOCKIEGO (1659­1683)

mierza Radziwilla i wojewody kijowskie-

Imperium Rzymskiego Leopold I podpisal

nilo pozycji Potockiego w armii, chociaż

W kolejnych latach Potocki nabywal

go Andrzeja Potockiego). Wprowadzona

o innych swoich wlościach, które rozcią-

z królem Rzeczypospolitej Janem III Sobie-

posiadanie bulawy polnej przysporzylo mu

drobną wlasność od zubożalej szlachty

zostala również wyborna piechota woje-

galy się nad Wislą. Jednocześnie nie zanie-

skim sojusz wojskowy przeciwko Imperium

podleglych oddzialów i wojska.

w sąsiednich wioskach. W ten sposób, w są-

wództwa ruskiego, dwie lekkie chorągwie,

dbywal spraw politycznych. Uczestniczyl

Osmańskiemu. Zgodnie z nim, w razie niebez-

11 września 1688 roku odbyl się ślub

siedztwie Potockich z Jezupola, Tyśmienicy

dwa kozackie pulki Barabasza, jak również

w obradach Sejmu w Warszawie w stycz-

pieczeństwa, zagrażającego każdej ze stolic,

córki Andrzeja, Katarzyny, z Ludwikiem

i Bohorodczan wyrastala nowa posiadlość

nadworna milicja Andrzeja Potockiego. Mia-

niu 1677 r., w obradach Senatu i naradach

druga strona ma przyjść z pomocą. 15 lipca

Wielopolskim. Źródla podają, że w kwiet-

Andrzeja Potockiego. Okazalo się, że Zablo-

sta bronić mieli również zdolni do obrony

ministerialno-senatorskich. Interesujące

potężna (wedlug różnych ocen 90-140 tys.

niu-maju 1689 r. Potocki pojechal z żoną do

cie wraz z umocnieniami ma wspaniale polo-

mieszczanie. Wedlug Czeslawa Chowańca,

jest to, że wlaśnie podczas obrad tego Sej-

żolnierzy) armia turecka otoczyla Wiedeń.

Częstochowy, ale nadal obydwoje uskarżali

żenie obronne, co czynilo go dogodnym w ce-

ogólna zaloga Stanislawowskiej fortecy li-

mu uchwalono konstytucję ,,Approbacya

Obrona miasta przez hrabiego Staremberga

się na klopoty zdrowotne. Biskup krakow-

lach strategicznych. Teren otoczony z trzech

czyla do 4000 ludzi (w tym 2700 regular-

fundacyey ecclesiae Collegiatae miasta

trwala przez lipiec i sierpień. Sily obrońców

ski Jan Malachowski narzekal nawet, że

stron dwoma Bystrzycami i rozleglymi

nych wojsk). Ta zaloga zabezpieczona byla

Stanislawowa", która nie tylko potwier-

topnialy ­ z początkowych 18 tys. do 5 tys.,

malżonkowie Potoccy przejeżdżając w po-

podmoklymi blotami, a od poludnia porosly

calkowicie w amunicję i żywność. Stanisla-

dzila nadanie kościolowi w Stanislawowie

a w mieście zapanowal glód i choroby.

bliżu Krakowa nie skorzystali z uslug jego

lasem dębowym nie mógl nie zwrócić uwagi

wowską zalogą dowodzil Jan Dennenmark.

statusu kolegiaty, ale również prawa miej-

29 lipca, nie doczekawszy się wojsk li-

lekarza. W lipcu 1689 roku Potocki wrócil

doświadczonego żolnierza.

Na przelomie sierpnia-września 1676 roku

skie, nadane przez poprzednich monar-

tewskich, Sobieski pośpieszyl z Krakowa

do Stanislawowa i przekazal królowi, że

Po zalożeniu miasta Potocki otoczyl

miasto i Ziemię Halicką bronila dodatkowo

chów. Ze względu na tureckie zniszczenia

na pomoc sojusznikowi zaledwie z 27 tys.

stan jego zdrowia poprawil się. W sierpniu

go walem i drewnianym częstokolem,

konnica Michala Zbrożka. Koncentrację

z 1676 r. zwolniono Stanislawów ze splaty

wojsk koronnych. 3 września Sobieski po-

ponownie wystąpily różne niedomagania,

a w 1662 roku otrzymal od króla Jana

takich sil wyjaśnić można oczekiwaniami

podatków do skarbu królewskiego.

lączyl się na Dunaju z oddzialami austro-

na co skarżyl się, próbując uniknąć udzialu

Kazimierza prawo magdeburskie dla jego

polskiego dowództwa, by celem kolejnego

Wojewoda kijowski bral udzial w pracach

-węgierskimi i przyjąl na siebie dowódz-

w kolejnej kampanii wojennej. 3 września

mieszkańców, które potwierdzali kolejni

najazdu Imperium Osmańskiego mialo być

komisji ws. wyplacenia zaleglego żoldu, któ-

two 67-tysięczną armią. Glówna bitwa

zjawil się jednak w obozie wojsk koronnych,

monarchowie. Pracami budowlanymi for-

wlaśnie Pokucie. Turkom dogodnie bylo

ra powstala 11 stycznia 1677 r. i obradowala

miala miejsce 12 września. Pewni w swej

które 24 sierpnia pod dowództwem Jablo-

tecy stanislawowskiej zająl się pulkownik

atakować od tej strony, aby w okolicach

ponad dwa miesiące. Zdecydowano wyplatę

przewadze liczebnej wojska osmańskie nie

nowskiego, atakowaly Krzemieniec. W tym

piechoty oddzialów Andrzeja Potockiego,

Stanislawowa i Halicza tworzyć przestrzeń

zaleglego żoldu żolnierzom powolanym przez

umocnily jak należy swoich obozów. Gdy

samym dniu obaj hetmani opracowywali

znany wówczas inżynier wojskowy Fran-

operacyjną do dalszej ofensywy na Rzecz-

Sejm. Sejm zakończyl swe obrady 26 kwietnia.

z zarośli Wiedeńskiego lasu niespodzie-

plany oblężenia miasta.

cois Corassini, który zdążyl już ukończyć

pospolitą. Z drugiej strony, dawalo to moż-

Najprawdopodobniej Potocki odbyl

wanie wypadla polska kawaleria, wojska

9 lutego 1690 r. Andrzej Potocki przeby-

przebudowę halickiej fortecy. 31 marca

liwość Osmanom przesunięcia granic Ho-

później samodzielną podróż na spotkanie

tureckie niedlugo czynily opór i rzucily się

wal w woj. lubelskim, w Kolczynie, gdzie spę-

1662 roku król Jan Kazimierz wydal przy-

spodarstwa Moldawskiego i w ten sposób

z królem w Gdańsku. W tym mieście mialo

do panicznej ucieczki. Oblężenie Wiednia

dzil zimę i wiosnę. Zajmowal się sprawami

wilej na jarmarki dla Stanislawowa.

zająć dodatkowo tereny naddniestrzańskie.

miejsce 6 posiedzeń Senatu i Potockiego in-

przerwano, obóz turecki z olbrzymią ilo-

gospodarczymi, przede wszystkim fundacją

Zasiedlenie miasta od początku postę-

Dowódca wojsk tureckich kampanii 1676

teresowal przebieg poselstwa Jana Krzysz-

ścią broni i zapasów znalazl się w rękach

miasta Józefowa (nazwanym na cześć mlod-

powalo szybko. Osiedlali się tu Polacy, prze-

roku Ibrahim Szajtan faktycznie dokonal

tofa Gnińskiego do Stambulu w sierpniu

sojuszników. Jan III Sobieski odeslal pa-

szego syna), które zacząl budować w marcu

ważnie mieszczanie, których zapraszano

weryfikacji tych planów i na początku wrze-

1677 ­ czerwcu 1678 r. ws. przebiegu nowej

pieżowi Innocentemu XI zielony sztandar

1687 roku i przeksztalcil w centrum rze-

z innych miast Rusi czy Polski. Wraz z nimi

śnia wtargnąl na Pokucie.

granicy i ratyfikacji ugody żurawieńskiej.

proroka, zdobyty w obozie. Do Krakowa

mieślnicze i handlowe nad Wislą. Zajmowaly

osiedlali się tu Rusini, Żydzi i Ormianie.

11 września zająl Tyśmienicę, a rankiem

W pierwszym w historii Rzeczypospo-

przyjechalo 400 wozów trofeów, których

go sprawy rodzinne ­ drugie zamęście owdo-

Wielka grupa tych ostatnich osiedlila się

12. ordy tureckie stanęly pod Stanislawo-

litej Sejmie w Grodnie (18 grudnia 1678 r.­3

duża część do dziś znajduje się na Zamku

wialej córki Katarzyny ze starostą wiślickim

w Stanislawowie po zajęciu przez Turków

wem. Na nieszczęście, miasta nie oslaniala

kwietnia 1679 r.) Potocki nie uczestniczyl.

Królewskim na Wawelu.

Franciszkiem Teodorem Danhoffem.

Kamieńca Podolskiego w 1772 roku na spe-

wówczas grupa Zbrożka, bo od 23 sierpnia

Nie przeszkadzalo mu to jednak być czlon-

Nieobecność Andrzeja Potockiego na

Wiadomo, że na wiosnę 1691 r. Potocki

cjalne zaproszenie Andrzeja Potockiego.

brala udzial w rajdzie pod Żwaniec, pod-

kiem rady królewskiej i deputowanym do

naradach wojskowych w maju 1683 roku

odwiedzil sanktuarium maryjne na Jasnej

Miasto zostalo zorganizowane we-

czas którego zniszczyla turecką przepra-

Trybunalu Skarbowego.

nie przeszkodzila królowi mieć zaufanie do

Górze. Jego zdrowie coraz bardziej szwan-

dlug przyjętych w tym czasie norm prawa

wę na Dniestrze, a na początku września

Na początku lat 80. XVII wieku Potoc-

kasztelana krakowskiego i powierzyć mu

kowalo. W maju 1691 r. deklarowal goto-

magdeburskiego. Mieszczaństwo tworzyli

pociągnęla już w kierunku Lwowa.

ki doczekal się nareszcie nagrody za swoje

obronę poludniowo-wschodnich rubieży

wość kontynuacji slużby wojskowej, ale

wspólnie Polacy, Żydzi i Rusini. Ormianie

Pozwolilo to Ibrahimowi Szajtanowi

wieloletnie zaslugi wobec Rzeczypospolitej.

Rzeczypospolitej ­ odpowiedni dokument

do kolejnej kampanii już się nie przygoto-

polączyli się w odrębną spoleczność. Życie

bez przeszkód otoczyć Stanislawów i za-

Jan III Sobieski nadal mu jeden z najważniej-

król podpisal 15 sierpnia 1683 r. Decyzja za-

wywal. W napisanym w sierpniu liście po-

miasta od samego początku przedstawialo

cząć oblężenie. Trwalo ono zaledwie 6 dni.

szych tytulów w kraju ­ wojewody krakow-

padla podczas posiedzenia Senatu w Lobzo-

informowal króla, że z powodu napadów

taki podzial: Ormianie stanowili patriar-

Spalono wówczas przedmieścia, zaś ostrzal

skiego (zimą 1681 r.) i następnie kasztelana

wie, ale już 12 sierpnia pisal o tym w swoim

,,gorączki" nie będzie w stanie towarzy-

chat kupiecki i rzemieślniczy zorganizowa-

artyleryjski dokonal zniszczeń również

krakowskiego (październik 1682). Byla to

,,aviso" nuncjusz apostolski Opitio Pallavici-

szyć mu w wyprawie do Moldawii i że za-

ny w cechy. Na podstawie wcześniejszych

w śródmieściu. Jak tylko Turcy dowiedzieli

jednak dość późna nominacja jak na pozycję,

ni. W kolejnym raporcie nuncjusz donosil,

stąpi go brat Feliks Kazimierz Potocki oraz

swoich kontaktów z poludniowym wscho-

się, że spod Lwowa ciągną sily polsko-litew-

którą zajmowal przy Sobieskim. Historycy

że Potockiemu podlegają wszystkie oddzia-

bliski krewny Stefan Aleksander Potocki.

dem, odgrywali znaczną rolę w handlu

skie pod dowództwem Jana III Sobieskiego,

przypuszczają, że stosunki pomiędzy bli-

ly nowo sformowane. Tę odpowiedzialność

Zmarl Andrzej Potocki 29 lub 30 sierpnia

lokalnym, jak i zamiejscowym. Podstawą

zwinęli oblężenie miasta i ruszyli w kierun-

skimi sobie zwolennikami partii francuskiej

Potocki dzielil z kanclerzem wielkim koron-

1691 r. Zawiadomila o tym króla, przebywają-

byl handel rogacizną i końmi. Polski udzial

ku Halicza, zajmując po drodze Jezupol. Nie

i partii malkontentów z czasów panowania

nym Janem Wielopolskim. Ale jak okazalo

cego w obozie wojskowym w Śniatyniu, mal-

w kupiectwie byl znikomy. Drobnym han-

wiadomo, czy Potocki byl wówczas w Stani-

Michala Korybuta Wiśniowieckiego zaczę-

się wkrótce, rola tego ostatniego zostala

żonka Andrzeja, Anna. Stalo się to powodem

dlem na miejscu zajmowali się przeważ-

slawowie. Raczej byl w królewskim obozie

ly ukladać się nie najlepiej po zajęciu tronu

ograniczona jedynie do dowodzenia zalogą

do zwolania 2 września narady wojskowej.

nie Żydzi. W 1664 roku organizowaly się

pod Lwowem, bo już wkrótce ze swym pul-

przez jednego z nich. Wydaje się, że Potocki

Krakowa, Potocki zaś faktycznie dowo-

Śmierć hetmana nie wplynęla jednak ani na

pierwsze cechy: szewców i rzeźników,

kiem wziąl udzial w bitwie pod Żurawnem,

czul uraz wobec pomijania go w awansach

dzil wszystkimi wojskami, które zostaly

sytuację wojskową, ani na życie polityczne

a później, bo w 1672 ­ krawców, kuśnierzy

która zakończyla się podpisaniem kolejne-

wojskowych, Sobieski natomiast mial żal do

w Rzeczypospolitej.

kraju, chyba, że weźmiemy pod uwagę wa-

i wreszcie w 1686 ­ garncarzy.

go pokoju 17 października. Tak zakończyla

wojewody kijowskiego za stosunek do jego

Będąc w Krakowie 17 września 1683 r.,

kat hetmana polnego koronnego.

Andrzej Potocki zadbal też o rozwój

się pierwsza bitwa o Stanislawów.

planów wzmocnienia wladzy królewskiej

Potocki otrzymal wiadomość, że w bitwie

19 listopada wdowa rozeslala zaprosze-

nauki i oświaty w swoim mieście. Świad-

Lata 1677-1683 byly dość dlugim, jak

i realizowanej polityki zagranicznej.

pod Wiedniem zginąl jego starszy syn Sta-

nia na uroczystości pogrzebowe. Andrzej

czy o tym zalożenie Akademii, która ist-

na XVII wiek, okresem pokoju. Wówczas

Dopiero na początku lat 80. XVII, gdy

nislaw. Kasztelan mocno przeżyl śmierć

Potocki zostal uroczyście pochowany 17

niala przy kolegiacie lacińskiej do okresu

Andrzej Potocki skoncentrowal się na

rozpoczęla się rewizja tej ostatniej i nastąpila

syna, chociaż staral się to ukrywać. Kra-

grudnia 1691 roku w kościele farnym w Sta-

wojny Pólnocnej, a potem zostala prze-

dzialalności gospodarczej, odbudowu-

zmiana kierunku z francuskiego na habsbur-

ków opuścil wkrótce, 3 października z bi-

nislawowie obok poleglego pod Wiedniem

mianowana na kolegium jezuickie. O jej

jąc zniszczenia poprzedniego oblężenia

ski, zaczęlo zależeć Janowi III Sobieskiemu na

skupem lwowskim Konstantynem Lipskim

syna Stanislawa. Osierocil żonę Annę

znaczeniu pisal w swojej pracy ,,Szkoly

i swoje majątki w poludniowo-wschodniej

wlączeniu Potockiego do obozu politycznego

i zająl się wykonaniem powierzonego mu

z domu Rysińską, a caly swój spadek zapi-

w Stanislawowskiej fortecy, 1669-1773"

Rzeczypospolitej. Nie zapominal również

dworu. Po śmierci Dymitra Wiśniowieckiego

zadania ­ obrony Podola i Pokucia.

sal synowi Józefowi.