29

nr 1 (437) 19­29. 01. 2024

Okruchy historii

www.kuriergalicyjski.com

Szlachta w Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Przeciętni Czytelnicy swe

byly w spoleczeństwie postrze-

wiadomości o szlachcie

gane jako mezalianse. Prowa-

dzilo to wreszcie do endogamii

polskiej czerpali z książek

i zamykania się szlachty w wą-

­ przede wszystkim

skiej grupie. Później szlachta

z trylogii Henryka

zaczęla tracić swe znaczenie.

Sienkiewicza, z filmów

Coraz ważniejsze stawalo się

fabularnych i szkolnych

wyksztalcenie i stan posiadania

podręczników historii.

­ a te nie zawsze szly w parze

z dawnym pochodzeniem rodu.

Są to przeważnie

Stan ten funkcjonowal do

dość romantycznie

1921 r., kiedy prawnie, na mocy

przedstawione postacie.

konstytucji zostal zniesiony.

A jakąż byla szlachta

Upadek Rzeczypospolitej Oboj-

polska naprawdę? Dziś

ga Narodów nie oznaczal końca

przedstawię to naszym

istnienia szlachty polskiej, która

stala się odtąd częścią szlachty

Czytelnikom.

mocarstw ościennych i podlega-

la prawom stanu szlacheckiego

PETRO HAWRYLYSZYN

S

wynikającym z ustawodawstwa

POTWIERDZENIE PRZEZ KRÓLA POLSKIEGO STEFANA BATOREGO

POLSKI SZLACHCIC W KONTUSZU

królestwa pruskiego, cesarstwa

zlachta polska ­ stan spo-

NA SEJMIE KORONACYJNYM W 1576 ROKU PRAW I PRZYWILEJÓW

I ŻUPANIE Z ROGATYWKĄ W RĘKU

rosyjskiego i cesarstwa rzym-

leczny istniejący w Kró-

SZLACHTY RZECZYPOSPOLITEJ

NA XVIII-WIECZNYM RYSUNKU

skiego narodu niemieckiego

lestwie Polskim, Rzeczy-

JANA NORBLINA

Co ciekawe, w I Rzeczypo-

szynkarstwem  oraz  pelni-

(później austriackiego).

pospolitej Obojga Narodów oraz

li urzędy miejskie. Szlachectwo

spolitej herb przyslugiwal naj-

Historyk Tomasz Lenczewski

na obecnych ziemiach polskich,

częściej pewnej grupie ludzi,

tracono czasowo. Ale w 1633 r.,

zaznacza, że ,,dzialalność Herol-

litewskich, lotewskich, bialo-

a nie pojedynczej osobie. Więc

kiedy sejm uchwalil konstytucję

dii Cesarstwa Rosyjskiego wraz

ruskich i ukraińskich.

polski szlachcic dzielil swój

,,O wywodzeniu szlachectwa"

z okresem istnienia Heroldii

Historycy uważają obecnie,

herb z wieloma rodzinami, cza-

­ wtedy nie tylko wykluczono

Królestwa Polskiego oraz ,,pol-

że szlachta powstala z prze-

sem z nim nie spokrewnionymi,

możność powrotu, ale odma-

skich" Deputacji Wywodowych

ksztalcenia się stanu rycerskie-

a mającymi identyczny herb.

wiano szlachectwa dzieciom

rosyjskich guberni zachodnich,

go w szlachecki. Uksztaltowala

Teraz trudno wyjaśnić, czym

urodzonym w czasie, gdy rodzi-

pruskiego Urzędu Heroldyjnego

się w Europie w średniowieczu.

kierowano się wybierając na-

ce uprawiali zawody miejskie.

i galicyjskiego Wydzialu Sta-

Pochodzenie stanu szlacheckie-

zwy herbowe ­ panowala tu

Do dziś w nauce historycz-

nów (później Wydzialu Krajo-

go wywodzi się z dawniejszych

zupelna dowolność. Ponieważ

nej trwają spory o rzeczywi-

wego) we Lwowie spowodowala

czasów, z arystokracji plemien-

nie bylo w Polsce żadnego ,,kole-

stą liczbę stanu szlacheckiego

duże zmiany w liczbie i struktu-

nej (wodzowie plemion, star-

gium heraldycznego", które roz-

w I Rzeczypospolitej. Wedlug

rze szlachty polskiej, począwszy

szyzna, uprzywilejowane kasty

sądzaloby kwestie sporne w za-

historyka Witolda Kuli szlach-

od zwyklych czynności reje-

wojowników) jeszcze z okresu

kresie pochodzenia, osoba, która

ta stanowila 8-10% ogólu lud-

stracyjnych po żmudną proce-

wędrówki ludów. Faktycznie,

byla podejrzewana o podszy-

ności, natomiast wg Normana

durę legitymacyjną, noszącą,

pierwszymi szlachcicami byli

wanie się pod jakiś herb, byla

Daviesa chodzi o 6,6% ogólu

zwlaszcza w Rosji po powstaniu

rycerze. To byla grupa uprzywi-

wzywana do sądu. Tam musia-

mieszkańców.

listopadowym, znamiona repre-

lejowana i obdarzana przywile-

la okazać odpowiednie papiery

W obrębie szlachty można

sji... Wreszcie mimo depoloni-

jami przez wladców, jako glówne

nobilitacyjne, albo przedstawić

wydzielić cztery grupy: ma-

zacyjnych skutków ­ poprawila

ich oparcie w dążeniu do wladzy

SZLACHCIC POLSKI ­ POPULARNY,

sześciu szlachetnie urodzonych

gnaterię, ziemiaństwo (pose-

wizerunek szlachty polskiej na

i w jej utrzymywaniu. Po pew-

IMAGINACYJNY PORTRET

świadków, którzy zaświadczali

sorów jednej lub kilku wiosek),

tle szlachty zachodniej Europy.

nym czasie godność szlachec-

STANISLAWA ANTONIEGO

o przynależności danej rodzi-

szlachtę zagrodową i golotę.

Mamy więc dziś do czynienia

ką można bylo uzyskać poprzez

SZCZUKI, OK. 1735-1740,

Szlachta zaściankowa, zwana

ny do stanu szlacheckiego od co

z potomkami szlachty polskiej,

uszlachcenie ­ w nagrodę za

NIEZNANEGO AUTORA, GALERIA

najmniej trzech pokoleń.

także szlachtą zagrodową ­ po-

których przodkowie dokonali

zaslugi dla wladcy lub z czasem

PALACU W WILANOWIE

Od wieku XVII szlachta

toczne określenie tzw. szlachty

legitymacji szlacheckiej w ra-

zwyklą drogą kupna tytulu.

w Polsce stala się bardziej her-

okolicznej, drobnej szlachty. Go-

pochodzenia. Nazwiska z tego

mach istniejących praw monar-

Nazwa szlachta wywodzi

metyczna, dążyla do podkreśle-

lota (Golota szlachecka) ­ uboga

typu przyrostkami byly analo-

chii austriackiej czy rosyjskiej

się z niemieckiego slowa ,,ge-

część szlachty legitymująca się

nia swej wyjątkowości. Prak-

gowym zwrotem tytularnym do

(w Królestwie Polskim jako

schlecht" (ród) lub od starego

tykowano legitymowanie się

szlacheckim rodowodem, lecz

występujących w szlacheckich

szlachta polska), względnie zlo-

dolnoniemieckiego określenia

dokumentami rodowymi ­ oso-

nazwiskach za granicą, po-

nie posiadająca żadnej ziemi.

żyli przysięgę na wierność mo-

,,slahta" ­ rąbać. Co ciekawe, do

by nie posiadające takowych nie

Szlachta zaściankowa, zwana

dobnie jak we Francji ,,de" czy

narsze (w Prusach). Z drugiej

Polski slowo przyszlo z Czech.

mialy wielkich szans na wejście

także szlachtą zagrodową ­ po-

w Niemczech ,,von".

zaś strony pozostają wszyscy

Mianem tym określano ludzi

toczne określenie tzw. szlach-

do starych rodzin. Malżeństwa

W Koronie na mocy konsty-

ci, których przodkowie byli au-

szlachetnie urodzonych, czyli

zawierane  między  osobami

ty okolicznej, drobnej szlachty.

tucji sejmu 1505 roku, na Litwie

tentyczną szlachtą przed 1795

wywodzących się od rodziców

szlachetnie urodzonymi z oso-

Szlachta zaściankowa występo-

­ Statutu, szlachectwo tracili ci,

rokiem i którzy z powodu wielu

o takim samym pochodzeniu

bami o bardziej pospolitym po-

wala glównie na terenach Ukra-

którzy osiedlili się w mieście,

zlożonych przyczyn nie potrafi-

lub uszlachconych w uznaniu

chodzeniu czy mieszczańskim

iny, Litwy, na Kresach.

zajmowali się kramarstwem,

li swego szlachectwa udowodnić

jakichś szczególnych zaslug.

lub zachować".

Formalnie i prawnie nie istnia-

lo w Polsce rozróżnienie między

Na podstawie:

szlachtą wyższą i niższą, różni-

LenczewskiT.Szlachtapolska

ce leżaly jedynie w bogactwie.

po 1918 r. URL: http://tomasz-

Wedlug polskiego etnogra-

lenczewski.pl/teksty/historia/

fa Zoriana Dolęgi-Chodakow-

szlachta-polska-po-1918-r/

skiego slowo ,,szlachta" na-

Piekosiński F. O dynastycz-

leży lączyć z trzonem Lach.

nem szlachty polskiej pocho-

(z-lachcić). W książce ,,O Sla-

dzeniu, 1888.

wiańszczyźnie przed Chrześci-

Дейвіс, Норман. Боже

jaństwem" (1818) pisal: ,,Kto się

ігрище: історія Польщі /

dorobil godności zaslugami (...),

Норман Дейвіс; пер. з англ.

ten mógl się dostać do grona la-

П. Таращук. К.: Вид-во Со-

chów, ten mógl powiększyć kolo

ломії Павличко ,,Основи",

lachów, zatem ten z-lachcil się,

2008.

stal się zlachconym, otrzymy-

Польща ­ нарис історії.

wal znak rodzinny, herb i dawal

За ред.: Влодзімєжа Ме-

początek rodowi ślacheckie-

нджецького та Єжи Бра-

mu". Od XIV w. wśród polskiej

цисевича; пер. з пол. Івана

szlachty zapanowala tendencja

Сварника; Ін-т нац. пам'я-

dodawania do nazwisk odmiej-

ті, Коміс. переслідування

scowego morfemu -ski, -cki

злочинів проти пол. наро-

lub ­ dzki. Byla to charakte-

ду. Варшава: Вид-во Ін-т

rystyczna końcówka dla szla-

нац. пам'яті, 2015.

checkich nazwisk polskiego

POLSKA SZLACHTA W MUNDURACH WOJEWÓDZKICH, XVIII W.