24

nr 7 (443) 16­29.04.2024

Okruchy historii

www.kuriergalicyjski.com

Sensacyjne odkrycie podolskich krajoznawców

Co lączy Podole ze świątynią Grobu Pańskiego

Na lamach ,,Nowego Kuriera

spenetrować. Wejście bylo zawalone śmie-

Galicyjskiego" opisywalem

ciem (prawdopodobne jak i wnętrze), bylo

projekt badawczy ,,Mogily

pelno rozbitego szkla. Ponadto, śmieci kil-

Przodków", zapoczątkowany

kakrotnie podpalano i wszystko pokryte

przez Wydzial kultury

bylo grubą warstwą sadzy. Potrzebne bylo

Rady miasta Gródka

gruntowne czyszczenie i kombinezony.

Podolskiego wspólnie

Kiedyś na pagórku lochu ­ a może grobow-

z Organizacją Spoleczną

ca ­ prawdopodobnie stala jakaś sakralna

,,Ukraina Incognita".

figura, ale zostala zniszczona przez sowie-

Przypomnę ­ w projekcie

tów. Jej ślady nie zachowaly się, ale zlożo-

mają zostać przebadane

ny z bloków kamiennych postument prze-

i zinwentaryzowane

trwal. Wprawdzie jest on też przewrócony.

nekropolie na terenie gminy

Jakież bylo nasze zdziwienie, gdy oczy-

Gródek Podolski (polskie,

ściliśmy pokrywający kamień mech i uka-

ukraińskie i żydowskie). Ma to

zaly się nam krzyże-graffiti. Te dekoracje

na celu zachowanie spuścizny

w literaturze fachowej noszą nazwę ,,krzy-

wcześniejszych. Fundatorami kościola byla

dotarl do Kumanowa, prawoslawne czy neu-

kulturowej i popularyzację

ży pielgrzymów". Takie znaki pozostawiali

jedynie kilka splądrowanych podziemnych

znana w tych okolicach rodzina Stadnickich

tralne nagrobki skończyly się i rodzicom nie

wielonarodowej kultury

pielgrzymi po odwiedzeniu szczególnych

grobowców.

herbu ,,Śreniawa". Przez dluższy czas ko-

pozostalo nic innego, jak kupić te katolickie.

Podola. O dokonanych przez

miejsc świętych. Wyryty krzyżyk mial nie

Jest ku temu proste i niestety smutne

ściól byl centrum olbrzymiej parafii, liczą-

Prawdopodobnie wygląda też inna wersja:

krajoznawców odkryciach

tylko świadczyć o nawiedzeniu świątyni,

cej okolo15 okolicznych wiosek. Po zajęciu

wyjaśnienie. Od razu po zamknięciu kościo-

możliwe, że dzieci pochodzily z mieszanego

­ często sensacyjnych

ale też wzmocnić odmawiane tu w różnych

la komuniści wywieźli z cmentarza wszyst-

tych terenów przez sowietów dla parafii

malżeństwa. W tym przypadku symbolika

­ pisalem wielokrotnie

kie elementy metalowe. Industrializacja

intencjach modlitwy. Takie najstarsze krzy-

katolicka byla kompromisem.

nadeszly trudne czasy. W oczach wladzy

na lamach ,,Kuriera", jak

wymagala wielkich zasobów żelaza, które-

że pielgrzymów pokrywają mury świątyni

moskiewskiej i miejscowych kolaborantów

Natomiast Walentyn Niszczyj ma swo-

również informowalem liczne

Grobu Pańskiego w Jerozolimie. Jest ich tam

Kościól okazal się podwójnie wrogi. Po

go na nekropolii bylo wiele. Wedlug przeka-

ją wersję. Krajoznawca uważa, że mógl się

krajowe i zagraniczne media.

dziesiątki, jeżeli nie setki tysięcy. Interesu-

pierwsze, bolszewicy wszystkie świąty-

zów, jedynie na grobie rodziny Żukowskich

tu ujawnić aspekt finansowy:

Wynikiem projektu ma być

jące jest to, że wewnątrz świątyni krzyże

(kiedyś wlaścicieli polowy wioski) stal że-

nie uważali za wrogie. Po drugie ­ byla to

­ Jak widzimy, dzieci zmarly czy zginę-

publikacja i seria wystaw

byly rzeźbione przez kamieniarzy, a na

liwny krzyż o wysokości 8 m! Oprócz tego

świątynia polska (katolicka). W okresie mię-

ly jednocześnie. Nie wiemy na ile zamożni

fotogramów. Pierwszą taką

zewnątrz pielgrzymi ryli je sami. W takiej

na cmentarzu bylo wiele nagrobków, ude-

dzywojennym glównym wrogiem sowietów

byli rodzice. Kupno jednocześnie dwóch du-

wystawę planuję poświęcić

liczbie jak w Andrijiwce ­ a naliczono ich

korowanych elementami z brązu.

byla wlaśnie ,,pańska" Polska, a nie Niem-

żych krzyży moglo okazać się zbyt drogie.

polskim nekropoliom. Po

Mieliśmy szczęście, że udalo nam się od-

okolo trzydziestu ­ krzyży pielgrzymów na

cy, Brytania czy USA. Na dodatek byly to

Wybrali dwa mniejsze, a te mialy katolickie

ekspozycji w Gródku zostanie

Ukrainie dotąd nie spotykano!

szukać okolo 15 starych nagrobków. Dość

tereny przygraniczne i wszyscy miejscowi

symbole... Wychodząc z zalożenia, że ,,Bóg

przekazana do Sochaczewa ­

­ Takie krzyże na terenach Centralnej

interesujących. Pośród nich, np. na splądro-

Polacy (nawet robotnicy i chlopi) uważani

jest jeden dla wszystkich", kupili te tańsze.

miasta partnerskiego Gródka

wanych grobie jednego z wlaścicieli wioski

i Wschodniej Europy datuje się w szerokim

byli za szpiegów Pilsudskiego. Nie mówiąc

W chwili dokonania tego odkrycia mie-

Podolskiego.

Gustawa Pliśniewicza (druga część wioski

zakresie ­ od X w. (Murfatlar w Rumunii)

już o kaplanach. Jak wspominają najstarsi

liśmy wrażenie, że będzie to glówne znale-

należala do wspomnianych Żukowskich).

do XVIII w. (klasztor skalny w Subiczu

mieszkańcy, ostatniego księdza kumanow-

zisko ekspedycji nad brzegami Skwily. Ale

Należy zaznaczyć, że kumanowska świą-

w obw. chmielnickim) ­ komentuje znale-

skiej parafii (prawdopodobnie o. Liniewicza)

jak się okazalo prawdziwe niespodzianki

DMYTRO POLUCHOWYCZ

tynia ma jedną unikalną cechę ­ otoczona jest

miejscowy Ukrainiec przeprawil za Zbrucz.

zisko znany podolski historyk i archeolog

mialy dopiero nastąpić!

Tym razem w soczewce projektu ,,Mo-

olbrzymim terenem tzw. ,,ziemi kościelnej",

Pawlo Neczytajlo. ­ Biorąc pod uwagę rok

Gdy wladza dowiedziala się o tym ­ ratow-

Należy zaznaczyć, że Kumaniw i An-

gily Przodków" znalazla się wieś, daw-

czyli terenu, należącego do parafii. Dawniej

1704, wyrzeźbiony na postumencie, mamy

nika kaplana rozstrzelano.

drijiwka są bardzo oddalonymi wioskami

niej miasteczko, Kuźmin w gminie Gródek

staly tu różne zabudowania: dom wikarego,

Po zamknięciu kościola urządzono

do czynienia z XVIII w. Nie wykluczam, że

i noga badacza-krajoznawcy jeszcze tu

i wioska Kumanów w gminie Satanów. Ta

szpital, plebania i inne. Aby uzmyslowić so-

w nim magazyn zboża, a po II wojnie świa-

niektóre z nich powstaly później ­ na po-

chyba nie stąpala. Przynajmniej w Inter-

ostatnia miejscowość z czasem podzielila

bie wielkość tego terenu, dość powiedzieć, że

towej ­ nawozów sztucznych. Dopiero po

czątku XIX w. Dzięki ubieglorocznej eks-

necie nie ma o tym żadnej wzmianki. Do-

się na Kumanów i Andrijiwkę.

piętrowa plebania, wzniesiona jeszcze w 1781

uzyskaniu przez Ukrainę niezależności

pedycji w ramach projektu ,,Ukraina Inco-

stać się tu przypadkowo jest raczej nie-

Znaleziska dokonane w Kuźminie oka-

r. leżala w odleglości ok. 200 m od kościola.

świątynię zwrócono wiernym i z czasem

gnita" i odnalezionemu krzyżowi na grobie

możliwe, a nieprzypadkowo ­ trzeba się

zaly się nadzwyczaj interesujące, a XIX-

wzniesiono ją z ruin wysilkiem slynnego

Jeszcze w latach 80. XX w. mieścila się w niej

Pantelejmona Kopytka (zm. 1860), który

dobrze postarać i najpierw bardzo tego

-wieczne freski, odkryte w miejscowej

miejscowa szkola, a dziś ­ tylko malownicze

księdza Wladyslawa Wanagsa. Niestety,

zapragnąć. Taka ignorancja wygląda na

też jest pokryty krzyżami pielgrzymów,

synagodze ­ po prostu sensacyjne! Na

ruiny pośród zarośli. Szkoda, że tak dawny

nie udalo się odnowić bogatych sztukate-

dziwną. Przyroda jest tu czarująca, kra-

możemy sądzić, że taka praktyka trwala

szczęście wcześniej zostaly pokryte so-

zabytek niszczeje.

rii i fresków ­ to drogo kosztowaloby i nie

jobrazy wspaniale ­ nawet na początku

do II polowy XIX w.

wieckim tynkiem i dlatego przetrwaly. Ale

A teraz przejdziemy do glównego od-

ma już tych artystów-mistrzów.

kwietnia. A już w maju będzie tu prawdzi-

Historyk również dodal:

największą sensację wywolaly odkrycia

krycia naszej ekspedycji podczas realizacji

Biorąc pod uwagę wiek kościola i nekro-

wy raj. Co się tyczy zabytków ­ tych też

­ Podobne tradycje w naszych krajach

w Kumanowie-Andrijiwce.

projektu ,,Mogily Przodków". Ba! Gdyby

polii, badacze mieli nadzieję na odnalezienie

jest tu pod dostatkiem. Glówna przeszko-

byly bardziej charakterystyczne dla prawo-

Pierwszego dokonano na prawoslaw-

nie wojna, bylaby to sensacja na skalę

nagrobków nawet z XVIII w. ­ przecież grze-

da ­ to drogi. Dojechać tu jest dość trudno.

slawnych klasztorów skalnych, ale zdarzaly

nym (ukraińskim) cmentarzu. Mamy tu

ogólnokrajową.

bano tu szlachtę z okolicznych 15 wiosek. Te

Ozdobą wioski jest kościól pw. Prze-

się i w świątyniach katolickich. Jednak w ta-

wiele starych nagrobków w ksztalcie krzy-

Kolo drogi, wiodącej do kościola ujrze-

nagrobki musialyby być szczególne. Jednak

mienienia Pańskiego, stojący na szczycie

kiej liczbie w tradycji katolickiej nie byly do-

ży, czasami dość nietypowych dla tych

liśmy wejście do starego lochu. Biorąc pod

nadzieje, związane z olbrzymim, otoczo-

wysokiego wzgórza. Informacji o nim jest

tąd odnalezione. Na razie ta zagadka nie zna-

okolic. Najstarsze pochówki datowane są

uwagę szereg cech ­ przede wszystkim

nym murem cmentarzem, nie sprawdzily

bardzo malo, a co więcej, wiadomości są

lazla bezpośredniego wytlumaczenia.

końcem XVIII w. Najbardziej interesujące

się. Większość jego terenu okazala się pu-

charakter murowania ­ zrozumieliśmy,

sprzeczne. Jedno jest pewne ­ wspólcze-

Dlaczego taką czcią otoczona byla

i niespodziewane są dwa, leżące obok siebie

że nie byl to zwykly wiejski loch. Jednak,

sta i wyglądala jak zwykly las. Nawet ka-

sny ksztalt kościola pochodzi z roku 1750.

wlaśnie ta figura ­ na razie nie wiadomo.

nagrobki na pochówkach dwójki dzieci ­ 5-

bez specjalnego sprzętu nie mogliśmy go

i zostal zbudowany w miejscu świątyń

miennych ulamków nie bylo. Odnaleziono

Dlaczego otoczona byla taką czcią, że po-

i 6 ­letnich. Mają jedną datę ­ 1877 r. Praw-

zostawiali na niej swoje krzyże pielgrzymi

dopodobnie dzieci zmarly w jednym czasie

­ na razie pozostaje tajemnicą, którą trze-

wskutek wypadku lub choroby infekcyjnej.

ba będzie dopiero rozwiklać.

Te nagrobki odnalazl aktywny uczestnik

Niestety, tablica z napisem nic nie jest

projektu Walentyn Niszczyj.

w stanie wytlumaczyć, bo miękki wapień

Kamienne krzyże na dziecięcych po-

skruszal i napis jest nieczytelny. Uda-

chówkach są interesujące ze względu na

lo się odcyfrować jedynie poszczególne

charakterystyczne dla rzymskich katoli-

slowa: ,,Novels... A Jacobes...dictions...

ków (Polaków) zdobnictwo, różniące się

Lingram(?)". Możliwie, że na innej stronie

od prawoslawnego (ukraińskiego). Rewers

postumentu też jest jakiś napis, ale trzeba

krzyży ozdobiono katolickim krzyżem i li-

ją dopiero odwrócić. Może coś wyjaśni.

terami ,,IHS". Prawdopodobnie są dzielem

Niestety, rozmowy z mieszkańcami

tego samego kamieniarza i wiele takich

wioski nic nie wyjaśnily ­ nie widzą nic

można spotkać na katolickim cmentarzu

o tej figurze. Nie pomógl nawet ksiądz

Gródka. Jak uważa wspólautor projektu,

Krzysztof, który przyjeżdża tu z Satanowa

kierownik Wydzialu kultury Oleg Fedo-

na nabożeństwa. Na prośbę krajoznaw-

row, przyczyna używania takich krzyży

ców przepytal wiernych, ale bezskutecz-

jest w tym przypadku oczywista:

nie. Możemy jedynie przypuścić, że loch

­ W tych czasach gotowce na nagrobki

na którym stala figura, jest grobowcem

rozwozili po wioskach tzw. ,,krzyżowozy" ­

bardzo szanowanej we wsi osobistości,

mówi Oleg. ­ Brali do realizacji gotową pro-

uważanej przez mieszkańców za świętego.

dukcję kamieniarza i sprzedawali ją za pienią-

Na razie mamy kolejną zagadkę historii,

dze bądź za ziarno. Mieli w rezerwie wyroby

którą należy rozwiązać. Może ktoś z polskich

na wszystkie wypadki ­ nawet żydowskie

historyków wie coś na ten temat, a może za-

macewy. Możliwe, że gdy ,,krzyżowóz"

chowal się jakiś zapis w archiwach...