16

nr 9 (445) 17­30.05.2024

Rozmowy Kuriera

www.kuriergalicyjski.com

80. rocznica Bitwy pod Monte Cassino

O Melchiorze Wańkowiczu i jego ,,Bitwie o Monte Cassino"

Rozmowa Anny

bardzo ważne, bylo jakby przygoto-

Gordijewskiej

waniem do jego największego i genial-

nego dziela reporterskiego jakim jest

z Mariuszem

trzytomowa ,,Bitwa o Monte Cassino".

Olbromskim, literatem

Bo w zasadzie o nim to wlaśnie mamy

i muzealnikiem.

glównie rozmawiać w przeddzień ko-

lejnej rocznicy tej jednej z najslaw-

W tym roku przypada 80. rocz-

niejszych bitew II wojny światowej,

nica Bitwy pod Monte Cassino.

które opisuje największe dzielo wo-

Melchior Wańkowicz w swoim

jenne Wańkowicza, a zarazem jedno

reportażu ,,Bitwa o Monte Cas-

z najwybitniejszych w dziejach na-

sino" daje najpelniejsze świa-

szej batalistyki. Nim do tego przejdę

dectwo bohaterskiego, polskie-

dodam, że z Rumunii, po jakimś cza-

go czynu zbrojnego w czasie II

sie Wańkowicz udal się do Palestyny

wojny światowej. Przybliżmy

i tam związal swe losy z dziejami II

dzisiaj naszym Czytelnikom

Korpusu Polskiego. Razem z wojskiem

postać i twórczość Melchio-

pisarz pojechal do Egiptu, a później do

ra Wańkowicza, pisarza, re-

Wloch. Aby zebrać materialy do swego

portażysty, żolnierza Wojska

szeregu, na polu walki. Dziś najważ-

wspanialego reportażu, Wańkowicz

Polskiego, jednego z patronów

niejsze dziela Wańkowicza powin-

szedl do bitwy razem z żolnierzami,

Roku 2024, ustanowionego

ny stać się kanonem naszych lektur

byl wśród nich na pierwszej linii. Po

przez Sejm RP. Porozmawiaj-

i znajdować się w bibliotece każdego

ukazaniu się ,,Bitwy o Monte Cassino"

my również o jednej z najwspa-

kulturalnego Polaka, niezależnie od

otrzymal ,,Krzyż Walecznych".

WAŃKOWICZ NA MONTE CASSINO

nialszych polskich pieśni pa-

miejsca, gdzie mieszka. Jego twórczość

triotycznych ,,Czerwone maki

Jak powstawal ten slynny

,,Trzy epopeje" z 1922 roku. Odbyl po-

powinna być obecna w naszej świado-

1903- 1904 uczyl się w Warszawie

na Monte Cassino".

reportaż?

dróże do Meksyku, a później do Związ-

mości nie tylko w 2024 roku i z okazji

w rosyjskim gimnazjum gen. Pawla

Oczywiście, należy o nim rozmawiać,

Chrzanowskiego, gdzie jego bujny tem-

ku Radzieckiego i napisal na ich

tej ważnej i cennej, podjętej przez Sejm

W jakimś sensie powstawal już nieja-

podstawie ciekawe reportaże. Ale

bo jest to postać niezwykle barw-

RP uchwaly o której Pani wspomniala.

perament byl w kolizji z wymaganiami

ko wcześniej, bo pisarz opracowując

na, glęboko patriotyczna, po prostu

pedagogów i rygorami szkoly. Kiedy

największym jego sukcesem literac-

kolejne reportaże, o których wspo-

Przypomnijmy biografię tego

wspaniala, która powinna być wciąż

kim okresu międzywojnia jest zbiór

w październiku 1905 roku wybuchl

mnialem, nabieral w tej dziedzinie

genialnego reportażysty.

obecna w myśleniu i rozważaniach

reportaży ,,Na tropach Smętka" który

strajk o szkolę polską wziąl w nim

wprawy i poglębial latami swe umie-

o naszych sprawach, także wspólcze-

udzial. W 1907 wstąpil do patriotycz-

powstal po wycieczce kajakiem i sa-

Oczywiście. To postać z dawnych Kre-

jętności. Uczestnicząc bezpośrednio

mochodem autora wraz z córką Martą

snych. Melchior Wańkowicz to wiel-

sów, bo glównie o takich twórcach

nej Organizacji Narodowej Mlodzieży

jako korespondent wojenny w walkach

ki mistrz polskiego slowa, który nie-

po niemieckich Prusach Wschodnich

dzielę się od lat swymi rozważaniami

Szkól Średnich ,,Przyszlość" ­ w skró-

o Monte Cassino mial oprócz talentu

zwykle je ubogacil, ukazal jego piękno

w czerwcu 1935. Przedstawil w nich

z Czytelnikami ,,Nowego Kuriera Ga-

cie ,,PET" ­ w której zacząl odgrywać

i wiedzy zgromadzone bardzo bogate

i wielką różnorodność, niezwykle jego

obraz życia ludności polskiej zamiesz-

licyjskiego". Ale tym razem to twórca

znaczącą rolę. Po ukończeniu gimna-

doświadczenia w tej dziedzinie. Walki

możliwości. Z jednej strony w swej

zjum w roku 1911 wstąpil na Wydzial

kującej tereny dzisiejszych Mazur, na-

nie z dawnych Kresów ukraińskich,

o wzgórze Monte Cassino, które bylo

rastające konflikty polsko-niemieckie

twórczości nawiązywal do tradycji

lecz bialoruskich. Pochodzil z polskiej

Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego

kluczowe w niemieckiej linii obronnej

staropolskich, do szlacheckiej ga-

na tym terenie z historyczną relacją

rodziny szlacheckiej, glęboko zako-

i równolegle rozpocząl studia w Szko-

tak zwanej linii Gustawa ­ która mia-

wędy, znanej nam na przyklad z ,,Pa-

sięgającą do czasów krzyżackich aż po

rzenionej w historii i rzeczywistości

le Nauk Politycznych, którą ukończyl

la dlugość 130 kilometrów i rozciągala

miętników" Chryzostoma Paska, czy

czasy nazistowskie. Ten przejmują-

ziem bialoruskich przez wiele pokoleń,

już po wojnie w 1923 roku. Na studiach

się wzdluż urwistych wzgórz, nie-

z mistrzowskich dziel Sienkiewicza,

a o rodzie Wańkowiczów wspominal

zostal przyjęty do ,,Zetu", zamieszczal

cy zapis obraz życia naszych rodaków

dostępnych górskich rzek i bagien ­

w Prusach Wschodnich zawdzięczal

a z drugiej wykazywal się niezwy-

już w swym dziele Mikolaj Rey. Jego

swoje artykuly w pismach tej organi-

pochlonęly w sumie życie kilkunastu

klą pomyslowością jako twórca no-

relacjom prezesa Związku Polaków

ojciec też Melchior, bral udzial w po-

zacji i wlączyl się w dzialalność spo-

tysięcy żolnierzy. Wspomniana linia

woczesnego reportażu, w którym lą-

w Niemczech Kazimierza Donimir-

wstaniu styczniowym. Przyszly pisarz

leczną o charakterze niepodleglościo-

blokowala od poludnia dojście alian-

czyl precyzję opisu i przekazu faktów

skiego oraz poecie i artyście ludowemu

urodzil się 10 stycznia 1892 roku w ro-

wym. W okresie I wojny światowej

tów do Rzymu i dalej w kierunku Nie-

Michalowi Kajce. Książka ukazala się

z umiejętnością nadania temu cen-

znalazl się na terenie Rosji i walczyl

dzinnym majątku Kalużyce, w powie-

miec. Miala więc wielkie znaczenie.

w 1936 roku, miala do wybuchu wojny

nych walorów artystycznych. Jako

cie uhumeńskim, w ziemi mińskiej. Byl

w oddzialach Korpusu Polskiego Józefa

Walki na tej linii trwaly od 17 stycznia

pisarz wprowadzal do swych dziel

dziewięć wydań i wzbudzila w kraju

najmlodszym z czworga rodzeństwa.

Dowbora-Muśnickiego. Po odzyska-

1944 roku. Bezskutecznie próbowa-

entuzjazm, a wśród nazistów wście-

zarówno język potoczny, wspólczesny,

Matka jego Maria ze Szwojnickich

niu przez Polskę niepodleglości roz-

li linię Gustawa przelamać żolnierze

tworzyl też oryginalne neologizmy,

począl niezwykle energicznie różno-

klość i oburzenie. Po wybuchu wojny

pochodzila z Nowotrzeb na Kowień-

alianccy wielu narodów. Bez więk-

we wrześniu 1939 roku Wańkowicz byl

a z drugiej strony potrafil poslugiwać

rodną dzialalność w Straży Kresowej.

szczyźnie. Zostal osierocony w wieku

szych sukcesów atakowali ją: Anglicy,

ścigany przez gestapo, ale zdolal zbiec

się polszczyzną zaczerpniętą z naj-

trzech lat przez obojga rodziców i wy-

W 1919­1920 roku wziąl udzial w woj-

Amerykanie, Nowozelandczycy, Hin-

lepszych naszych tradycji literackich,

do Rumunii, przeprawiając się przez

chowywal się w majątku rodzinnym

nie polsko-bolszewickiej, odznaczyl

dusi, Francuzi, walki byly niezwykle

graniczny wówczas Dniestr i unosząc

także kresowych. Wańkowicz to wy-

matki w Nowotrzebach na Kowieńsz-

się bohaterstwem i zostal odznaczony

krwawe i zażarte. Wańkowicz opisal

bitny pisarz i wnikliwy reportażysta,

Krzyżem Walecznych. Jego dzialalność

swą maszynę do pisania nad glową.

czyźnie, w sercu Litwy. Miejsce swego

dokladnie sytuację militarną i topo-

Tam nie spocząl, lecz natychmiast pod-

którego w zasadzie glównym tematem

w okresie dwudziestolecia międzywo-

pochodzenia, dorastania, opisal później

grafię miejsc przed atakiem polskich

jąl dalsze prace reportera.

jakże różnorodnych książek są przede

barwnie i przepięknie w ,,Szczenięcych

jennego to osobny i bardzo ciekawy te-

wojsk, a nawet przedstawil rys histo-

wszystkim dzieje narodu polskiego.

latach", jednej z jego najwybitniejszych

mat. Zaraz po wojnie znalazl się w trud-

ryczny terenu o który toczyly się zma-

Co się na te prace zlożylo, jaki

Zarówno zbiorowe, jak i indywidu-

książek. To tam ksztaltowal się jego

nej sytuacji jako osoba pozbawiona

gania. Podal datę pierwszego szturmu

byl ich temat?

alne, w tym rodzinne. Jego twórczość

majątku, bez wsparcia rodzinnego, bez

charakter i sposób myślenia. Wycho-

to jest 11 maja o godz. 23:00, oraz datę

Zanim odpowiem na to pytanie jesz-

to barwna panorama spoleczeństwa

żadnego dorobku, ale sobie świetnie

wywala go babka Felicja z Baczyżmal-

zdobycia wzgórza z ruinami klasztoru,

cze dodam, że oczywiście znalazl się

polskiego, naszych zlożonych dziejów,

skich Szwojnicka w rodzinnym ma-

poradzil. Jakiś czas pracowal w admi-

czyli 18 maja. Poszczególne jednost-

szczególnie w XX wieku. Byl zafascy-

w Rumunii w beznadziejnej sytuacji,

jątku nad piękną rzeką Nieważą, którą

nistracji rządowej, a następnie od 1926

ki i formacje, dowódców i żolnierzy

bez środków do życia i tropiony przez

nowany bez reszty polskością, bez-

później mial też tak sugestywnie opisać

roku poświęcil się pracy wydawniczej

w jakby migawkowych ujęciach, go-

granicznie w niej rozmilowany. Nie

i pisarskiej. Byl inicjatorem powstania

gestapo w proniemieckim kraju. A jed-

Czeslaw Milosz w ,,Dolinie Issy". Babcia

dzina po godzinie. Zanotowal i przed-

nak podjąl się od razu pracy reportera

znaczy to, że nie dostrzegal naszych

i wspólwlaścicielem największej firmy

jego byla jedną z tych dzielnych kobiet

stawil krótkie dialogi atakujących,

i odwiedzil mimo traumy klęski wrze-

wad, blędów i że bylo to uwielbienie

na Kresach, które stanowily funda-

wydawniczej w Polsce pod nazwą ,,Rój".

czasem jedno zdanie. Sceny ze sztur-

zupelnie bezkrytyczne. A powsta-

śniowej marszalka Rydza -¬ Śmigle-

ment rodziny: twarda, religijna, rodzaj

W pracy wydawniczej kierowal się

mów, bohaterstwo i krew, rany, trupy,

go i ministra spraw zagranicznych

lo z tych jego fascynacji ponad trzy-

mądrej i oddanej piastunki ogniska

otwartością na nowe prądy i zjawiska

wybuchy. W czasie pracy nad książ-

dzieści książek, w tym wiele, że tak

Wieslawa Becka w ich rumuńskim

domowego, jakich nie brakowalo na

artystyczne publikując literaturę za-

ką wykorzystal wszystkie dostęp-

powiem, pomnikowych i niezwykle

równo poważną, jak i popularną, polską

odosobnieniu i przeprowadzil z nimi

ziemiach wschodnich w tamtym cza-

ne dokumenty, zgromadzil ogromną

rozmowy. W okresie późniejszym

ongiś popularnych, dziś nieco zapo-

sie, gdy mężowie ginęli w powstaniach

jak i obcą. To dzięki jego decyzjom i wy-

ilość fotografii. Glównym bohaterem

znanych. Nie licząc setek artykulów

czuciu artystycznemu wyszly w tym

staly się one podstawą do napisania

lub trafiali na Syberię. Temat rodzin-

tego historycznego reportażu uczynil

przez niego relacji z przebiegu wojny

i reportaży publikowanych na kilku

nego gniazda Wańkowicz przedstawil

wydawnictwie ,,Sklepy cynamonowe"

nie dowódców, ale po prostu bohater-

kontynentach. Polączyl niezwyklą

w 1939 roku, czyli ,,Drogi do Urzędo-

barwnie nie tylko w ,,Szczęniecych la-

i ,,Sanatorium pod klepsydrą" Brunona

skich żolnierzy polskich z różnych

pracowitość z wielkim talentem, pa-

Schulza, ,,Lad serca" Jerzego Andrze-

wa". W Bukareszcie wydal też w tym

tach", ale później kontynuowal w ,,Tędy

miejscowości i obszarów przedwo-

czasie pod pseudonimem Jerzy Lużyc

sją poznawczą, ciekawością miejsc

i owędy", w tej uroczej gawędzie auto-

jewskiego, a także ,,Pamiętnik z okresu

jennej Polski, często z wielu pokoleń.

i ludzi. Często podróżowal, znal Pol-

dojrzewania" Witolda Gombrowicza.

dwie broszury ,,Te pierwsze walki"

biograficznej. Byl w swej twórczości

Przedstawil ich nie jako wyideali-

oraz ,,Z generalem Sosnowskim" Staly

skę i świat, byl w aż w 17 krajach.

piewcą ogniska rodzinnego. To tam na

zowane postacie, ale jako ludzi ze

A jak wyglądala jego dzialal-

Wiele widzial, zaobserwowal, przeżyl

się one później częścią ważnych dla

Kowieńszczyźnie otrzymal podsta-

swymi przyzwyczajeniami, niekie-

ność pisarska w tym okresie?

i przekazal slowem. Lączyl odwagę

nas książek, a mianowicie ,,Września

wy wychowania patriotycznego i tra-

dy przywarami, wadami, nawet sla-

żagwiącego" i ,,Wrześniowym szla-

intelektualną z osobistą jako żolnierz

dycyjne wyksztalcenie w rodzinach

Pisal broszury dla żolnierzy wydawane

bościami. Ale jednak wykazuje, że

czy reporter pracujący też podczas

przez ,,Straż Kresową", liczne artykuly

kiem". Ale to wszystko co powsta-

szlacheckich, ksztalcony przez domo-

zwycięstwo aliantów w tej bitwie

lo, a o czym już wspomnialem, choć

dzialań wojennych, w pierwszym

wych nauczycieli. Następnie w latach

i reportaże, a jego debiut książkowy to

narodów przeciw III Rzeszy przyszlo