24

nr 9 (445) 17­30.05.2024

Okruchy historii

www.kuriergalicyjski.com

Herby szlacheckie, tajemnicze graffiti i Ściana Placzu

Pierwsze podsumowania projektu ,,Mogily przodków"

Na lamach ,,Nowego Kuriera

Interesujące są też żydowskie nekro-

Galicyjskiego" wielokrotnie

polie, dość dobrze zachowane na naszych

opowiadalem o projekcie ,,Mogily

terenach. Ewenementem jest tu stary

przodków", zainicjowanym

cmentarz żydowski w Satanowie ­ jeden

przez OS ,,Ukraina Incognita"

z najbardziej interesujących i najstarszych

i Wydzial kultury Rady

cmentarzy żydowskich w Europie. Naj-

miejskiej Gródka Podolskiego

starsze pochówki datują się tu XVI w. Gdy

w obw. chmielnickim. Celem

mówimy o stronie artystycznej, to więcej

TAJEMNICZE GRAFFITI.

projektu jest przebadanie

rzeźb renesansowych czy barokowych

ZAGLĘBIENIA NA RAMIONACH

dawnych nekropolii (polskich,

możemy spotkać jedynie we Lwowie.

KRZYZY SYMBOLIZUJĄ RANY

ukraińskich i żydowskich) na

Macewa, o której chcę powiedzieć, na tle

CHRYSTUSA

terenach gminy gródeckiej.

rozbujalego baroku wygląda dość skromnie.

Dzialania te mają za zadanie

Datuje się przelomem XVII-XVIII w. Zdob-

popularyzację wielokulturowej

nictwo jest tu dość archaiczne, a ponadto

spuścizny Ziemi Podolskiej.

w znacznej mierze uszkodzone przez czas.

,,Kurier Galicyjski" jest

Ba! Większa jego część w ogóle jest utraco-

partnerem informacyjnym

na. Jednak ten zabytek zainteresowal bada-

projektu.

czy niezwyklą i niezrozumialą dekoracją.

ABY SPORZĄDZIĆ DOKUMENTACJĘ ZABYTKU NIERAZ TRZEBA

Historycy z Instytutu Żydowskiego

OCZYSZCZAĆ GO OD ZAROŚLI. WALENTYN NISZCZYJ (OD LEWEJ)

w Jerozolimie odkryli, że jest to unikalna

TEKST I ZDJĘCIA

I OLEH FEDOROW (OD PRAWEJ) W MIEJSCOWOŚCI ANDRIJIWKA

macewa. Po pierwsze, mamy tu przyklad

DMYTRO POLUCHOWYCZ

KRZYŻE GRAFFITI NA

rzadkiej dla cmentarzy żydowskich deko-

jakieś podziemie. Chociaż, wedlug slów miej-

CMENTARZU PRAWOSLAWNYM

racji, przedstawiającej ilustrację do jednego

Na razie, oprócz kilku interesujących

scowych mieszkańców podziemia wyko-

W LISOWODACH RÓWNIEŻ

z podstawowych fragmentów Starego Te-

znalezisk, o których już informowalem za-

rzystywano jako wiejską piwniczkę, jednak

ZAWIERAJĄ ZAGADKĘ

stamentu ­ skladanie ofiary przez Abraha-

równo przez ,,Kurier Galicyjski" jak i przez

pewne detale przy wejściu pozwalają przy-

media regionalne, ogólnokrajowe i zagra-

ma (lub Ofiara Izaaka). Po żydowsku ­ ,,ake-

puszczać, że byl to czyjś grobowiec i wiek

Wychodząc z daty 1704 możemy przypu-

niczne, mamy też wyniki materialne.

dat Icchak", czyli doslownie ,,Związywanie

jego to nie jedna setka lat.

ścić, że moglo to być miejsce tymczasowej

Icchaka". Nie będę tu przekazywać treści

­ Pod koniec maja w Gródku otwarta

Gdy oczyszczono ten fragment postu-

kapliczki, wystawionej zaraz po wyzwole-

mentu z grubej warstwy mchu, ujrzano,

tego fragmentu ­ jest ogólnie znany.

zostanie wystawa fotografii, poświęconych

niu Podola spod Imperium Osmańskiego.

Artysta przedstawil na macewie chwilę,

nekropoliom rzymskokatolickim ­ tzw.

że jego powierzchnia jest gęsto rzeźbiona

Ciekawe, figura jakiego świętego wieńczyla

,,polskim" ­ mówi Oleg Fedorow, kierow-

w krzyże. Takie drapane krzyże w litera-

gdy Aniol powstrzymuje w ostatniej chwili

postument i dlaczego oddawano mu taką

UKRZYŻOWANIE, GRÓDEK

nik Wydzialu kultury Rady miasta Gródka

turze historyczne nazywane są ,,krzyżami

rękę Abrahama. Biorąc pod uwagę żydowską

cześć, że pielgrzymowano do niej i pokry-

PODOLSKI, OKOLO 1870 R.

tradycję zakazu przedstawiana postaci ludz-

Podolskiego. ­ Jednak w naszym mieście

pielgrzymów". Pozostawiali je przeważnie

wano postument rytymi krzyżami. Tym bar-

pielgrzymi dla wzmocnienia modlitw w naj-

kich, artysta zamienil je na postacie zwierząt.

ta wystawa nie będzie dlugo. Już 30 maja

Jak się okazalo, tymi nieutulonymi

dziej, że tego rodzaju dekoracje na zabyt-

Po prawej widzimy ptaka, który rozdziera so-

ma zostać otwarta w Sochaczewie, naszym

w żalu rodzicami byli Kajetan Grabianka,

bardziej czczonych miejscach świętych. Po-

kach katolickich na Ukrainie nie są znane.

mieście partnerskim. Przygotowujemy 31

dobne dekoracje pokrywają mury świątyni

bie pierś. To pelikan ­ symbol ofiarności. Do

wnuk Tadeusza po jego synu Antonim i Ma-

Z podobnymi graffiti powiązane jest kolej-

planszy ­ tyle ile lat trwa nasza wspólpraca.

Grobu Pańskiego w Jerozolimie. Jest tam ich

sztuki żydowskiej trafil od chrześcijan, gdzie

ria von Geismar, córka znanego generala ka-

ne znalezisko, tym razem na cmentarzu ukra-

przedstawial ofiarę zlożoną przez Chrystusa.

Przedstawione na nich zostaną najbar-

walerii Fryderyka von Geismara (w swoim

tysiące, a w Andrijiwce ­ okolo trzydziestu.

ińskim w miejscowości Lisowody. Nagrobek

Możliwe, że jest ich więcej, bo fragment po-

Ale tu do prawdziwego pelikana jest zupelnie

dziej interesujące zdjęcia z naszych eks-

czasie dziedzica Gródka). Niestety nie udalo

na grobie Pantelejmona Kopytka (rok 1860)

niepodobny ­ kto widzial pelikana na Podolu?

pedycji do takich miejscowości: Gródek,

nam się ustalić pleć dziecka, jego imię, ani

stumentu leży jeszcze w ziemi.

na pierwszy rzut oka wygląda na tradycyjny

Kupin, Kuźmin, Żyszczyńce, Andrijiwka,

Interesująca jest struktura tych krzyży.

Zawsze jednak ptak rozrywający sobie pierś,

wiek. Możliwe, że nie miala jeszcze imienia,

dla tej części Podola krzyż z wybrzuszeniami

Kumanów, Spasowa, Kamionka i Czarno-

Czasami na ramionach widać wyryte w mięk-

to pelikan. Tu przedstawia on ofiarę Abrahama,

bo zmarla w czasie porodu. Śmierć ta może

na ramionach. Takie krzyże charakterystycz-

godzącego się na oddanie swego najdroższego

wodów. Interesujące jest, że nie wszystkie

być pelną ilustracją tzw. ,,klątwy Grabianki"

kim wapieniu wyraźnie zaglębienia, czasem

ne byly dla nekropolii obrządku wschodniego

są one ledwo zauważalne, czasem glębokie.

syna w ofierze Bogu. Po lewej plonie ognisko,

zdjęcia byly wykonane na cmentarzach

­ szeregu nieszczęść, które prześladowaly

(ukraińskich) w XVIII-XIX wiekach. Spotyka-

Proboszcz parafii kościola św. Stanislawa

z którego unosi się dym. Na ognisku widzimy

rzymskokatolickich. Będą też przedsta-

rodzinę mistyka. Jak uważano w rodzinie ­

liśmy ich setki. Ale podobne krzyże odnajdy-

wione fotogramy z nekropolii ukraińskich.

w Gródku Podolskim, ks. Wiktor Lutkowski

jelonka ­ to wcielenie Izaaka. W górnym rogu

za grzechy przodka i jego zafascynowanie

waliśmy i na ,,polskich" cmentarzach. Jest to

Dlaczego, wyjaśnia czlonek projektu ,,Mo-

MIC wyjaśnil, dlaczego pielgrzymi je robili.

skrzydlata postać (trudna do rozpoznania

ezoteryką i naukami tajemnymi. Ale znając

wyraźny przyklad wzajemnego przenikania

Wedlug niego, te zaglębienia symbolizują

przez uszkodzenia) ­ możliwe, że to Aniol ­

gily przodków" Walentyn Niszczyj.

ówczesny poziom medycyny i śmiertelności

się tradycji i kultur.

­ U nas na Podolu, Ukraińcy i Polacy

rany Chrystusa na rękach i nogach.

ale najprawdopodobniej orzel jako wcielenie

wśród dzieci możemy uważać, że obylo się

Ten krzyż w Lisowodach też pokryty jest

Niestety epitafium jest bardzo uszko-

Boga. Scenę dodatkowo wyjaśnia napis (po

żyją w sąsiedztwie przez wiele stuleci ­

tu calkowicie bez wszelkich ,,klątw".

znaczną liczbą wydrapanych krzyży-graffiti

mówi krajoznawca. ­ Bywalo różnie, ale

dzone i odczytać udalo się jedynie kilka

prawej): ,,Pamiętaj o testamencie Abrahama".

Najbardziej sensacyjnego odkrycia doko-

(19 sztuk). Jeżeli w Andrijiwce są one prawie

przeważnie stosunki byly dobre, bardziej

fragmentów po lacinie i rok 1704. Dziś już

Góra, na której Abraham przynosil swoją ofia-

nano w Kumanowie (Andrijiwce) kolo kościola

identyczne, to na grobie Kopytka jest okolo

nikt z miejscowych mieszkańców nie pa-

rę, z czasem zostala nazwana Jehowa-Ire (Bóg

niż dobrosąsiedzkie. Również w kulturze

p.w. Przemienienia Pańskiego. Stanąl on okolo

10 różnych. Niektóre są bardzo archaiczne

i życiu codziennym miala miejsce wymia-

mięta, co tu bylo. Nie pomógl nawet apel

zobaczy). Król Salomon zbudowal tu wedlug

roku 1750. na miejscu starszego poprzednika.

­ podobne spotyka się w skalnych mona-

ks. Krzysztofa z Satanowa, który przyjeż-

wskazówek Boga świątynię Jerozolimską.

na. I jest to dobrze widoczne na cmenta-

Opodal kościola krajoznawcy odkryli pokaźny

styrach XI-XIII w. Kim byl ów zagadkowy

rzach. Na ukraińskich (prawoslawnych)

dża tu na nabożeństwa, do swoich parafian,

Na moment powstania nagrobka pozostala

postument, prawdopodobnie skladający się

Pantelejmon Kopytko i dlaczego pielgrzy-

odnajdywaliśmy nagrobki, wykonane

którzy już o niczym nie wiedzą.

po niej jedynie Ściana Placzu, którą artysta

dawniej ze znacznej liczby poszczególnych

mowano do jego grobu ­ nie udalo się nam

Nie udalo nam się ustalić, co tu bylo

również przedstawil pod sceną ofiarowania.

w klasycznej katolickiej (polskiej) tradycji.

fragmentów. Prawdopodobnie celowo zostal

ustalić. Ksiąg metrykalnych z Lisowodów

I odwrotnie... Czyli ten ruch byl obustron-

­ czy zwykla kapliczka, czy też grobo-

Datowanie nagrobka jest uszkodzone,

obalony na bok. Cala konstrukcja stala począt-

z tego okresu w archiwach brak, a najstarsi

wiec jakiejś szanowanej w okolicy osoby.

a tekst epitafium ­ niestety utracony na

ny. I to postanowiliśmy pokazać na naszej

kowo na szczycie nasypu, kryjącego w sobie

mieszkańcy też nic nie pamiętają.

wystawie. Uważamy, że taki krok jest ce-

zawsze. Mamy tu kolejną osobliwość tego

lowy i ważny, bo wyraźnie ilustruje, że Po-

nagrobka. Tradycyjnie scena rzeźbiona jest

przeważnie na szczycie macewy, a dopiero

lacy i Ukraińcy od dawna żyli w przyjaźni.

Z najciekawszych ,,polskich" znalezisk

pod nią ­ napis epitafium. Tutaj widzimy

niezwykle rzadko spotykany przypadek,

mamy pochówki potomków i krewnych

znanego mistyka i iluminata Tadeusza Gra-

gdzie wszystko jest odwrotnie. Z wielkim

bianki. Jeszcze za życia otrzymal wśród

prawdopodobieństwem możemy stwier-

dzić, że mamy tu do czynienia z najstar-

iluminatów Avignion oficjalny tytul ,,króla",

później zaś uważano, że hrabia Grabianka

szym na Ukrainie ­ a kto wie czy nie w Eu-

ropie ­ wizerunkiem Ściany Placzu.

i hrabia Cagliostro ­ to ta sama osoba.

Na cmentarzu dawniej miasteczka, a dziś

wioski Kuźmin, badacze odnaleźli pochówek

Inicjatorzy projektu ,,Mogily przod-

ków" mają nadzieję, że ich badania pomogą

Heleny Grabianczyny (Skrockiej) ­ synowej

slynnego mistyka, żony jego mlodszego syna

przedstawicielom różnych narodowości,

zamieszkujących Ukrainę, dowiedzieć się

Erazma. Hrabiowska rezydencja mieścila się

w sąsiednich Ostapkowcach. Największe

więcej o historii i kulturze swojej i swoich

wrażenie wywarly na nas resztki nagrobka,

sąsiadów. Będzie to sprzyjać pokojowi

i porozumieniu pomiędzy nimi, zwlaszcza

wykonanego z bialego marmuru karraryj-

skiego na grobie prawnuka (lub prawnucz-

w tym trudnym czasie.

Poza tym znaleziska na naszych tere-

ki) Tadeusza Grabianki. Są to resztki, bo

najbardziej udekorowany element nagrobka

nach i ich opracowanie posluży rozwojowi

zniknąl. Zachowala się jedynie potężna pod-

turystyki na terenie gminy Gródek Podol-

ski i calego obw. chmielnickiego.

stawa i udekorowana hrabiowskimi herbami

symboliczna urna z napisem: ,,Zmarlemu

Kolejna przygotowywana wystawa po-

NAJSTARSZY NA UKRAINIE, A MOŻE I W EUROPIE, WIZERUNEK ŚCIANY PLACZU W JEROZOLIMIE

święcona będzie nekropoliom ukraińskim.

dziecku / dnia 31 lipca 1843 r. / rodzice".