22

nr 15­16 (451­452) 30.08.­16.09. 2024

Okruchy historii

www.kuriergalicyjski.com

Przemysl naftowy w Galicji ­ pionierzy i wizjonerzy,

wynalazcy i ,,rekiny biznesu", sensacje i katastrofy (cz. 2)

27 maja 1853 r. Jan Zeh

Z przedsiębiorców naftowych wójt F.

podal do Namiestnictwa

Kryska dorobil się majątku i kupil wioskę

Popiele, na której gospodarzyl wzorowo.

we Lwowie prośbę

Oprócz tego zaledwie kilku jeszcze uciula-

o wydanie przywileju

lo coś na nafcie ­ reszta zaś nędznie poszla

pierwszeństwa pod

w rozsypkę. Wobec takich stosunków, nie

tytulem: ,,Wynalazek

dziw, iż z nadanego mi przywileju w calym

takiej rektyfikacji oleju

slowa znaczeniu korzystać nie moglem.

skalnego na drodze

Nie mogąc dostać ni kapitalu do większego

przedsiębiorstwa, ni ludzi do pracy, rad by-

chemicznej, aby mógl

lem, że wielu innych rodaków z pracy i po-

on być bezpośrednio

REKLAMA FIRMY JANA ZEHA

myslu mego odnoszą korzyści. Wprawdzie

wykorzystany dla celów

która byla opisana w jego przywileju. De-

Sachs nalegal na mnie, ażeby mu przywilej

technicznych" i dostal

stylarnia dzialala pod nazwą ,,CK Uprzy-

odsprzedać; nie uczynilem tego jednak,

indywidualnie (bez

wilejowana wyrobnia Jana Zeh`go i spólki".

zważając na spokój innych przedsiębior-

wspólautorstwa z Ignacym

W oficjalnym raporcie Izby Handlowo-Prze-

ców i mając zamiar sam krzątać się okolo

Lukasiewiczem lub

myslowej we Lwowie z lat 1854­1856 znaj-

krajowego nafciarstwa. Przez postara-

dujemy też przedsiębiorstwo Jana Zeha pod

nie się o przywilej chcialem wprawdzie

Piotrem Mikolaschem)

nazwą ,,CK Uprzywilejowana kamfinfabry-

zapewnić sobie wolność wyboru miejsc

w dniu 2 grudnia

ka Johanna Zeha", która dysponowala dwo-

rektyfikacji i sprzedaży czyszczonej nafty,

1853 roku państwowy

ma aparatami destylacyjnymi i zatrudniala

ale nigdy nie marzylem o monopolu w tej

,,Przywilej pierwszeństwa"

czterech robotników. Wedlug reklamy

dziedzinie krajowego przemyslu".

z ważnością na dwa lata

Jana Zeha w ,,Gazecie Lwowskiej", fabryka

Z tego zeznania, powstaje przed

i potwierdzenie swego

produkowala pięć artykulów produkcji,

nami Jan Zeh jako skromny wynalazca,

mianowicie ,,bitum, olej mineralny, naftę

który wcale nie nadawal się na ,,reki-

wynalazku (Urzędu

(kamfinę), tluszcz skalny do smarowania

na przemyslu naftowego". We Lwowie

patentowego w Austro-

osi żelaznych, używanych do ck. poczty

w sklepie przy Krakowskiej 4 jako eks-

Węgrzech wtedy jeszcze

i gudron (smolę ziemną)".

pedientka pracowala jego dwudziesto-

nie bylo i patentów

Wynalazca też skromnie informowal

jednoletnia żona Dorota z Obloczyńskich.

PORTRET JANA ZEHA

państwo austriackie nie

szanownych klientów, że jego olej mine-

12 lutego 1858 r. nastąpila katastrofa,

wydawalo).

ralny nadaje się ,,do oświetlenia przed-

roku oświetlono lampami naftowymi ulice

skalny dokladnie badal Anglik Abraham

,,zwrotna dla jego kariery". W sklepie

sionków ,schodów, stajen, dziedzińców

Gesner, on też w1846 roku użyl oleju wę-

w Bukareszcie. Także w 1857 roku roz-

wybuchl groźny pożar, spowodowany

itp. miejsc, zalewającego się tak jasnością

gielnego i kerosen dla oświetlenia. W 1825

poczęto eksploatację zlóż ropy naftowej

nieszczelnością beczki z naftą. Zginęla

TEKST I ZDJĘCIA

światla, jako też i taniością". Dyrekcja

w prowincji Ontario (Kanada). Wszystkie

roku Anglik Michael Faraday, profesor

Dorota Zehowa i znajdująca się w skle-

JURIJ SMIRNOW

poczt we Lwowie kupowala w jego fabry-

wyżej wspomniane węglowodory posiada-

Instytutu Królewskiego w Londynie i Uni-

pie jej siedemnastoletnia siostra Hermina

Otóż, byl on jedynym wlaścicielem

ce smary do wozów pocztowych i to w ka-

ly zbliżone wlaściwości, byly otrzymane

wersytetu w Oksfordzie przeprowadzil

Obloczyńska, ponadto jeszcze dwie oso-

przywileju, który wedlug jego dalszych

walkach pokrajanych jak mydlo. Jednak,

destylację ropy naftowej i odkryl benzen

w procesie destylacji, palily się w lampach

by. We Lwowie bylo wiele poglosek w tej

podań byl przedlużony następnie o czte-

jak uznawal sam Zeh, ,,smary te nie mogly

jasnym plomieniem, zaś nazwy ich zależa-

i naftalen, zaś w 1827 roku szczególowo

sprawie. Różnie mówiono o przyczynach

ry lata. W następnym 1854 r. Zeh wyslal

konkurować z nadzwyczaj tanią i jak mó-

ly od kraju stosowania i osoby wynalazcy.

opisal sposób destylacji ropy. W latach

pożaru i o skuteczności akcji strażaków.

swoją ,,naftę czyszczoną" na Wystawę do

wiono doskonalą mazią belgijską; dlatego

Przyklady niezbicie udowodniają, że Jan

1837­1838 w Paryżu profesorowie N. F.

Szczególy na zawsze pozostaly tajem-

Monachium i byl odznaczony odpowied-

zaniechalem dalszej ich fabrykacji". Rów-

Zeh byl wynalazcą technologii ,,czysz-

Walter i J. Pelletier prowadzili szerokie

nicą. Zeh próbowal kontynuować swoją

nim dyplomem honorowym. Prawne moż-

nież do roku 1858 wylącznie fabryka Jana

badania nad ozokerytem i ropą naftową

czenia nafty", pionierem przemyslu naf-

pracę, otworzyl nowy sklep przy ul. Dlu-

liwości przetwarzania ropy naftowej dla

Zeha dostarczala do Lwowa potrzebny za-

tworząc nomenklaturę związków nieorga-

towego, tylko na skalę Galicji i Imperium

giej, ale splonęla jego ,,Komfinfabryka".

innych przedsiębiorców w Galicji i w ogó-

pas oczyszczonej nafty do celów oświetle-

nicznych. W 1833 roku olej skalny badal

Austriackiego, lecz nie calej Europy i tym

Byly pogloski, że podpalili ją Żydzi-kon-

le w Cesarstwie Austriackim powstaly

nia. Lżejsze zaś węglowodory sprzedawa-

bardziej calego świata.

chemik Benjamin Siliman w USA. W 1850

kurenci z Boryslawia. Czy to prawda,

dopiero po wygaśnięciu przywileju Jana

no w sklepie jako środek do wywabiania

Niestety Jana Zeha prześladowa-

roku Szkot dr James Young opatentowal

nikt nigdy nie udowodnil. Po tej tajem-

Zeha, tj. po 2 grudnia 1859 roku. Otóż

ly same niepowodzenia i nieszczęścia.

plam i innych celów technicznych.

w Anglii, a w 1852 roku w USA technologię

niczej katastrofie spotkala Zeha ,,ruina

pierwszą osobą, niezaprzeczonym wyna-

Jan Zeh nie próbowal wydoby-

destylacji ropy naftowej i kerosene-naftę.

W 1854 r. zalożyl on wlasną destylarnię

majątkowa". O tym okresie swego życia

lazcą tej technologii w Galicji i prawnie

wać ropę, ale kupowal ją od chlopów

(rafinerię) w okolicach Boryslawia, zaś we

W 1851 roku uruchomil on w Bathgate

Jan Zeh z goryczą pisal wiele lat później

używającą destylacji ropy naftowej byl

w Boryslawiu. Statystyka wykazuje, że

kolo Edynburga pierwszą w świecie rafi-

Lwowie sklep przy ul. Krakowskiej. Zeh

w 1889 roku w ,,Czasopiśmie Towarzy-

lwowski farmaceuta Jan Zeh.

już w 1840 roku w okolicach Boryslawia

nerię. W 1857 roku uruchomiono rafine-

podkreślal, że ,,używal tej samej metody

stwa Aptekarskiego": ,,Ale niezbadane są

Niezwykle ważnym dla zrozumienia

rię nafty w Ploesti (Rumunia), w tymże

do czyszczenia i rozgatunkowania nafty",

bylo okolo 75 czynnych kopanek ropy

wyroki nieba. Jedni, z cudzej korzystając

znaczenia wynalezionej przez Jana Zeha

z rocznym wydobyciem ropy okolo 24 ton.

pracy, dorabiają się fortuny; inni zaś po-

technologii ,,czyszczenia nafty" jest po-

Jak wspominal Jan Zeh, ,,sposób wydoby-

mimo pracy mozolnej, na każdym kroku

równanie jego dzialalności i odkrycia

wania tej ropy byl bardzo prymitywny.

walczyć muszą z rozlicznymi przeciwno-

w skali europejskiej i światowej. Otóż

Wykopano dól na 2­3 sążnie glęboki i wy-

ściami w tym życiu". Tak osobistą klęską

pierwsze opisy dotyczące ,,Oleum Petrae

lożono go plecionką z galęzi; do tego dolu

zakończyl się pięcioletni okres twórczej

Alba", czyli ,,nafty czyszczonej", pojawiają

ropa ściekala razem z wodą i zbierala się

dzialalności Jana Zeha jako przedsiębior-

się w rękopisach arabskich już w IX wie-

na jej powierzchni. Zbierano ją za pomocą

cy na niwie naftowej.

ku. Źródla arabskie donoszą o arabskim

wiązek z dlugiej trawy u jednego końca

Jak pisze Jerzy Malinowski: ,,Zlamany

alchemiku Abu Barka Muhammadzie ibn

związanych; warkocze trawiaste wsiąka-

nieszczęciem tragedii, nie zadbal o rozglos

Zakarjij ar-Razi, czyli Razesie, jak nazy-

ly ropę, którą wyciskano rękami".

i slawę, nie odnalazl tyle wlasnej energii,

wano go w Europie, który jako pierwszy

Jan Zeh nie robil sekretu ze swojej

by trwale dzierżyć palmę pierwszeństwa

opisal lecznicze zastosowanie ,,nafty

technologii rektyfikacji ropy naftowej,

wlasnego wynalazku, lecz pogrążony

czyszczonej", stosując ją w leczeniu zapa-

również nie próbowal zabronić konku-

w skromności powrócil do swej profe-

leń spojówek, sutków, malżowin usznych ,

rentom jej wykorzystania (,,metody mej

sji, skladając na oltarzu nauki polskiej

a także w przypadku mdlości, halucynacji,

wobec kolegów moich wcale nie trzyma-

największą ofiarę". Zeh wrócil do apteki

nudności, przekrwień. Od XII wieku Ara-

lem w tajemnicy"). Z tego skorzystal nie

Piotra Mikolascha i dopiero w marcu 1876

bowie wytwarzali ,,naftę czyszczoną" na

tylko Ignacy Lukasiewicz, który w tym

roku otrzymal koncesję na otwarcie apte-

masową skalę. W późniejszych wiekach

czasie wyjechal jak najdalej ze Lwowa aż

ki ,,Pod Gwiazdą" w Boryslawiu przy ul.

na Wschodzie i w Europie ten wynalazek

do Gorlic w Galicji Zachodniej, ale i Żydzi

Pańskiej 12. Zmarl w Boryslawiu 25 stycz-

byl calkowicie zapomniany. W XIX wieku

boryslawscy. Jak wspominal później Jan

nia 1897 r., w osiemdziesiątym roku życia.

poszukiwania technologii destylacji ropy

Zeh, ,,już w roku 1853, handlarz zbożem

Tak skończyl swoją drogę życiową praw-

naftowej w wielu krajach europejskich

Mendel Sachs (z Drohobycza) dostarczal

dziwy, ale już za życia zapomniany autor

staly się znamieniem czasu. W wielkim

do Wiednia naftę destylowaną. Schreiner

technologii czyszczenia i rektyfikacji ropy

skrócie, wymieniając tylko najważniejsze

i Stiermann podjęli się dostawy ropy dla

naftowej. W dniu jego śmierci tylko kole-

imiona i wydarzenia, lista wygląda na-

Zarządu Kolei Pólnocnej w ilości 10.000

dzy z Towarzystwa Aptekarskiego pamię-

stępująco. Okolo 1805 roku we Wloszech

kilogramów. W roku następnym (1854)

tali jeszcze o jego wynalazku. W nekrologu

profesor mineralogii J. Mojon (1772­1837)

wyrastaly destylarnie nafty jak grzyby po

,,Czasopisma Towarzystwa Aptekarskie-

otrzymal destylat ,,oleju skalnego" . Wla-

deszczu i plonęly co chwila.

go" napisano: ,,Zmarly byl w Kraju (Galicji)

śnie wtedy wloska produkcja medyka-

Boryslaw zacząl przeistaczać się w ist-

pierwszym, który zająl się racjonalnym

mentu ,,Oleum Petrae Album" opanowala

ną Kalifornię z przywarami tejże. Z calej

czyszczeniem nafty [...]. Byl on również

rynek europejski, zaś na ulicach księstw

osady pozostalo zaledwie kilku gospoda-

jednym z tych, którzy dali impuls do za-

Parma i Modena zjawilo się oświetlenie

rzy na krańcach, którzy obojętnie przypa-

kladania krajowych rafinerii naftowych.

DAWNA APTEKA MIKOLASCHA

lampami naftowymi. W 1824 roku olej

trywali się tej nowej gospodarce naftowej.

Pokój jego popiolom!".