19

nr 18 (454) 30.09.­14.10.2024

Język polski

www.kuriergalicyjski.com

Od szmaty do ruskiej onucy

Język ­ co nie od dziś

wiadomo ­ jest nie tylko

narzędziem komunikacji.

Jest także narzędziem walki.

Kto chce mieć ,,rząd dusz",

zaczyna od próby przejęcia

kontroli nad językiem. Rola

języka jako narzędzia walki

wzrasta w latach spolecznego

zamętu, wojen i rewolucji.

Wiele już o tym pisano, m.in.

w ostatnim czasie Instytut

Językoznawstwa Ukraińskiej

Akademii Nauk w Kijowie

wydal książkę pt. ,,Język

i wojna" (,,Mowa i wijna.

Dynamika mownoji systemy

i mowna polityka", red. B. M.

Ażnjuk, Kijów 2024). Badania

nad tą problematyką prowadzi

się również w Polsce.

HENRYK DUDA

(KUL, LUBLIN)

Nielingwiści, zwyczajni użytkownicy

języka, rzadko sobie zdają sprawę z mor-

derczej mocy języka, choć w prywatnej

komunikacji i publicznym dyskursie fanta-

stycznie potrafią wykorzystać możliwości

języka do przejęcia kontroli nad emocjami

i umyslem swojego indywidualnego i zbio-

rowego przeciwnika. Osobiście jestem prze-

konany, że uliczna, ludowa ,,retoryka" bije

na glowę sztuczną i sformalizowaną, prze-

widywalną retorykę zawodowych retorów.

skarpet. Onuca prostokątna używana

,,kawalek tkaniny, kawalek materialu,

Tlum dziala za pomocą slów, zawodowcy

byla do butów z wysoką cholewką". Dziś

którym przeciera się różne powierzchnie,

czynią to samo, lecz często każą nam jedy-

już wyszla z użycia. Ja sam w dzieciństwie

by usunąć z nich kurz, wodę, zabrudzenia".

nie podziwiać swoje oratorskie umiejętności

owijalem nogi onucami zimą, gdy zaklada-

Pośród jej przenośnych znaczeń znajdzie-

albo ­ co gorsza ­ sprzedają swój oratorski

lem tzw. gumofilce, tzn. gumowe buty wy-

my te same, co w przypadku znaczeń wy-

razu szmata. Por.: Żadna funkcja nie jest

talent i retoryczne umiejętności temu, kto

kladane filcem i z filcową cholewą. Onuce

warta tego, by przestać być przyzwoitym

aktualnie rządzi albo lepiej placi.

byly używane w wojsku. Oficjalnie Armia

czlowiekiem i stać się polityczną ścierką.

W ostatnich latach slowniki języka

Rosyjska zrezygnowala z onuc w 2013 r.

I szmata, i ścierka to ,,kawalki tkanin, ma-

polskiego odnotowaly nowe wyrażenie

Wyraz pochodzi z praslowiańskiego *on-

frazeologiczne ­ ruska onuca. Powsta-

-u-tja z tym samym rdzeniem, co w wyra-

terialu, często porwane i brudne". O skoja-

zach obuć, zzuć `oblekać, nakladać obuwie,

jący w Instytucie Języka Polskiego PAN

rzenie z ludźmi nietrudno. Czlowiek, który

się zeszmacil, to ktoś taki jak szmata, ścier-

w Krakowie ,,Wielki slownik języka pol-

odzież' i jest znany w różnych językach

slowiańskich (np. czeskie onuce czy rosyj-

ka. Narzędzie do brudnej roboty.

skiego" (zob. https://wsjp.pl/haslo/do_dru-

skie onucza). W znaczeniu polskiego rze-

W powstaniu wyrażenia ruska onuca

ku/108245/ruska-onuca) opatruje je kwa-

lifikatorem ,,pogardliwe" i definiuje jako

czownika onuca nie ma nic negatywnego,

mial udzial również czynnik pozajęzyko-

`osoba, o której mówiący sądzi, że wyko-

pogardliwego, obraźliwego. Jest to już wy-

wy ­ historyczny i kulturowy. Kontakty

z ruskimi żolnierzami podczas drugiej woj-

nuje dzialania propagandowe na rzecz Ro-

raz wychodzący z użycia, historyzm. Skąd

się więc wzięlo wyrażenie ruska onuca?

sji lub w inny sposób jej sprzyja'. To bardzo

ny światowej. Gdy w tym miejscu piszę

,,lagodna" definicja. W rzeczywistości im-

Myślę, że zadecydowaly dwa czynni-

ruskimi żolnierzami, myślę o żolnierzach

putuje się ruskiej onucy, że jest agentem,

ki. Najpierw ściśle lingwistyczny. Onuca

sowieckich (radzieckich), wśród których

platnym pacholkiem, zdrajcą. Kilka przy-

to ­ jak pamiętamy ­ ,,kawalek tkaniny".

byli przedstawiciele wielu narodów za-

kladów z krakowskiego slownika i inter-

Jednym z synonimów kawalka tkaniny

mieszkujących Związek Sowiecki, wśród

netu: Już od pierwszego dnia tej tragicznej

jest wyraz szmata. Wyraz szmata w prze-

nich znaczna liczba Ukraińców, także Po-

wojny w Internecie starly się z sobą hufce

nośnym znaczeniu w języku polskim to

lacy, którzy z różnych powodów nie trafili

wojny polsko-polskiej, tępiące ruskie

,,czlowiek o slabym charakterze, pozba-

do Wojska Polskiego, czy to do Armii gen.

onuce w obozie przeciwnika; To oczywisty

wiony godności, postępujący niemoralnie".

Andersa, czy później do Berlingowców.

prowokator i ruska onuca; poklosie slów

Szmata to także ,,kobieta, którą mówiący

Rozpadające się, zdeptane walonki i liche,

Gosiewskiej, która w środę w Sejmie nazwa-

ocenia bardzo negatywnie ze względu

brudne onuce staly się częścią stereoty-

la posla Grzegorza Brauna ,,chamem" i ,,ru-

na jej zachowania seksualne, które lamią

powego obrazu sowieckiego żolnierza.

ską onucą"; Ruska onuca okazala się

przyjęte normy spoleczne". Jest to wyraz

Ten uksztaltowany w warunkach wojny

bohaterem TVN-u.

potoczny, wyrażający emocje negatywne,

obraz utrwalil się spolecznie i ­ jak sądzę

Jest oczywiste, że w tym wyrażeniu

pogardliwy. Nie będzie więc przesadą, gdy

­ przyczynil się do powstania wyrażenia

ruska onuca przymiotnik ruski znaczy

ruska onuca, w doslownym przekladzie na

ostrzegę czytelników, że nazwanie kogoś

Lwowska restauracja ,,Kupol"

tyle co `rosyjski' ­ ruska onuca to fak-

szmatą (Ty szmato!) to mocne uderzenie.

wspólczesną polszczyznę rosyjska szmata.

tycznie onuca rosyjska. Ukraińcom użycie

Trzeba liczyć się z konsekwencjami. Od

To ostatnie wyrażenie także funkcjonu-

zaprasza

rzeczownika szmata utworzyliśmy także

przymiotnika ruski w znaczeniu rosyjski

je w dyskusjach o dzialalności Rosjan na

czasowniki zeszmacić i zwrotny zeszma-

bardzo się nie podoba. Rozumiem ich za-

okupowanych terytoriach ukraińskich,

Polożona w samym sercu

np. Żeby żadna rosyjska szmata zamie-

cić się, które wyrażają te same negatyw-

w których zatrzymal się czas belle epoque

strzeżenia, lecz z faktami lingwistycznymi

Lwowa, przy ul. Czajkowskiego

szana w to bestialstwo nie zmrużyla spokoj-

i przy dźwiękach nastrojowej muzyki poczu-

się nie dyskutuje. Tak po prostu jest w nie-

ne emocje. Myślę, że pejoratywne nace-

37. Wyśmienita polska kuchnia,

nie oka; Wolę być rosyjską szmatą niż

chowanie wyrazu szmata przeniesiono

ją Państwo klimat wspanialych, minionych

oficjalnych odmianach języka polskiego.

ciepla rodzinna atmosfera,

na wyraz onuca w tych częściach Polski,

psem.

lat ­ świata przedwojennego Lwowa.

Ze względu na to znaczenie wyrazu ruski

nastrojowe wnętrze i muzyka.

Wszystko to stwarza wymarzone wa-

po napaści Rosji na Ukrainę postulowa-

gdzie w dialektach ludowych nie uży-

Podziwiam morderczą skuteczność

Menu także po polsku.

wano wyrazu onuca. Wspominalem już,

runki do organizacji przyjęć, bankietów,

no zastąpić nazwę pierogi ruskie nazwą

języka w walce ideologicznej i politycznej.

spotkań biznesowych, integracyjnych i ro-

pierogi ukraińskie czy pierogi galicyjskie.

że przed laty sam zakladalem onuce do

Jako językoznawca obserwuję ją, czasami

,,Kupol" to kameralna restauracja polożo-

dzinnych, romantycznych rendez-vous, wy-

W tym artykule przyjrzyjmy się drugiemu

butów gumowych. Pamięć podpowiada

także opisuję. Nie zachęcam jednak do

na w sąsiedztwie Lwowskiej Filharmonii oraz

stawnych kolacji oraz innych uroczystości.

czlonowi inkryminowanego wyrażenia ­

mi, że zakladalem onuce, nie nazywalem

sięgania po tak drastyczne środki języko-

ich jednak onucami, lecz szmatami? Gdzie

dawnego Zakladu Narodowego im. Ossoliń-

Warto odwiedzić nas o każdej porze

rzeczownikowi onuca.

we. Każdemu, kto po nie sięga, chcialbym

są szmaty do butów? ­ zapytalem kiedyś

przypomnieć ewangeliczne slowa: Scho-

skich oferuje szeroki wybór tradycyjnych

dnia i roku! Stąd wszędzie jest blisko, a cale

Podlug Wikipedii ­ przypomnijmy mlo-

waj swój miecz do pochwy, bo kto mieczem

galicyjskich dań, bogaty wachlarz trunków,

miasto znajduje się na wyciągnięcie ręki. Je-

dym i najmlodszym czytelnikom ­ onuca

moją świętej pamięci matkę. Rzeczownik

wojuje od miecza ginie! Tu otwiera się pole

wyśmienite desery oraz legendarną lwow-

steś we Lwowie ­ wstąp do ,,Kupolu".

to ,,kwadratowy (okolo 40 × 40 centy-

onuca poznalem później, gdy poznawalem

ską kawę. ,,Kupol" to miejsce, w którym go-

metrów) lub prostokątny (okolo 40 × 80

polszczyznę literacką.

do kolejnej dyskusji, kto, kiedy i w jakich

Kontakt: +380506746784

ście zawsze mogą liczyć na przyjazną atmos-

centymetrów) kawalek tkaniny lnianej

Podobny rozwój znaczeniowy prze-

okolicznościach może sięgnąć po ten

mail: kupollviv@ukr.net

szedl także wyraz ścierka. Ścierka to

ferę i wyjątkowe przyjęcie. We wnętrzach,

lub bawelnianej flaneli używany zamiast

miecz. Ale to już temat na inny esej.