15

nr 19 (455) 18­31.10.2024

Rozmowy Kuriera

www.kuriergalicyjski.com

roku kościól zostal zamknięty.

Czy Pan pamięta te czasy?

KR: Tego czasu nie pamiętam, bo aku-

rat w 1962 roku wrócilem z wojska. Ko-

ściól zamknięto parę miesięcy wcze-

śniej. Religii uczyla nas również pani

Makowiecka mieszkająca też na ul. 29

Listopada, nieco niżej. Rodzice stara-

li się abyśmy jak najwięcej nauczyli

się religii i polskości, która nam byla

potrzebna jako mlodzieży. W domu za-

wsze rozmawialiśmy po polsku, slu-

w miarę swoich sil, jesteśmy przecież

rur. Trzeba bylo to wszystko zlikwi-

chaliśmy radia ­ zawsze Warszawy.

już w poważnym wieku.

dować. Gdy otrzymaliśmy pozwole-

nie, wszystko to my z panem Blinow-

W tamtych czasach wszy-

Warto dodać, że jedne z pierw-

skim poobcinaliśmy. Pracowali na

scy sluchali na dlugich falach

szych krzewów byly przekaza-

cmentarzu również pracownicy fir-

pierwszego programu polskie-

ne przez prof. Jerzego Pióreckie-

Czy pamiętają Państwo jak wy-

my Energopol ­ ochotnicy udzielali

jeszcze przyzwyczajony do cmenta-

go radia. Później byly studia,

go z Arboretum w Przemyślu.

glądal cmentarz przed znisz-

się po pracy. Firmą wtedy kierowal

rza ­ i byl mlodszy, i nie bardzo jeszcze

pracowaliście Państwo, potem

KR: To prawda, za co mu bardzo dzię-

czeniem przez czolgi sowieckie

śp. Józef Bobrowski.

wtedy z cmentarzami związany. W ta-

udzielaliście się, pracowaliście

w1971 roku?

kujemy i pamiętamy o tym.

kim strachu szlam na ten cmentarz, a na

spolecznie na Cmentarzu Orląt.

Warto dodać, że bylo tam rów-

KR: Tak. Pierwsze kroki w uporząd-

Ten cmentarz zostal odbudowany dzię-

dodatek tam żywej duszy nie bylo. Prę-

nież wysypisko śmieci. Pamię-

ki śp. Andrzejowi Przewoźnikowi. On

kowaniu cmentarza zrobil pierwszy

dziutko dalam to jedzenie i nalalam

Jesteście Państwo czlonkami

tam te czasy również.

często przyjeżdżal do Lwowa. Spotykal

konsul RP Wlodzimierz Woskowski

wody ­ i już mnie na cmentarzu nie bylo

Towarzystwa Opieki nad Gro-

KR: Tak, my mężczyźni taczkami te

się z wladzami miasta, z merem, zawsze

z dyrektorem firmy Energopol Bobrow-

(śmieje się). A później ten cmentarz za-

bami Wojskowymi (TOnGW), od

omawiana byla sprawa cmentarza.

śmieci wywoziliśmy za mur. Cmentarz

skim. Przyszli, oglądnęli cmentarz i jego

cząl nabierać kolorów ­ jak to się mówi.

samego jego powstania. Towa-

Spotykal się zawsze też z nami, czlon-

byl przedzielony drogą asfaltową. Na

oplakany stan. Zwrócili się do wladz

Cieszyliśmy się bardzo za każdym ra-

rzystwo opiekuje się slynnym

kami Towarzystwa, rozmawialiśmy na

części za drogą zostala dokonana eks-

miasta ­ wtedy jeszcze panowal Zwią-

zem, że coś jest zrobione. I tak powolut-

Cmentarzem Obrońców Lwo-

temat otwarcia cmentarza. Otwarcie

humacja przez prof. Andrzeja Kolę. An-

zek Radziecki. Otrzymali pozwolenie.

ku doszliśmy do otwarcia cmentarza.

wa nazywanym również Orląt

nastąpilo 24 czerwca 2005 roku. Byla

drzej Przewoźnik zwrócil się do prof.

I po swej pracy glównej pan Bobrowski

To byla bardzo wzniosla chwila. Bardzo

Lwowskich. W tym roku obcho-

to wielka uroczystość tak dla strony

Koli, aby ten zorganizowal grupę, która

nabieral ochotników do odgruzowania

cieszyliśmy się, że ci, którzy polegli, są

dzi swoje 30-lecie powolania.

polskiej, jak i dla nas, lwowiaków. Na

dokonala tej ekshumacji. Jeżeli pamięć

cmentarza. My, lwowiacy, dowiedzie-

porządnie uczczeni.

Jak to wszystko się zaczęlo?

tym otwarciu byl ówczesny prezydent

mnie nie myli, ekshumowane zostaly

liśmy się o tym i przystąpiliśmy im do

KR: Ja i moi koledzy byliśmy zaloży-

Byliśmy mlodsi ­ baliśmy się

RP Aleksander Kwaśniewski i pre-

wtedy zza drogi i spod jezdni szczątki

pomocy. Za pomocą lopat i taczek wy-

po prostu. A starsze pokolenie,

cielami tego towarzystwa, a pierw-

zydent Wiktor Juszczenko ze strony

320 osób. Precyzyjnie wszystkie pra-

woziliśmy te gruzy. Przez dluższy czas

wiadomo, ma inny stosunek do

szym prezesem byl Eugeniusz Cydzik.

ukraińskiej, a także ministrowie obu

ce byly wykonane. Mam zdjęcia z tego

co dnia przychodziliśmy, pracowali-

cmentarzy. Ale co dalej? Czy jest

Bardzo porządny czlowiek, uczciwy.

państw. Mszę św. wtedy odprawil kard.

okresu, na których jestem ja, mój kole-

śmy fizycznie ­ wszyscy, którzy czuli,

teraz mlodzież chętna do pomocy?

Lubil dyscyplinę ­ co powiedzial

Marian Jaworski. Po obu stronach ka-

ga Leszek Kruk i inni koledzy, którzy

że jego obowiązkiem jest przyczynić się

KR: Różni ludzie przychodzili na

to bylo święte, musialeś to zrobić.

plicy staly warty honorowe. Oddane

chcieli brać udzial w ekshumacji. Póź-

aby ponownie powstal Cmentarz Orląt.

Sprawdzal czy wszystko zrobione,

byly salwy. Bylo zapalenie zniczy, zlo-

niej w zakladach pogrzebowych zo-

cmentarz. I raz ktoś z konsulatu, już

Czy Pani pamięta swoje uczu-

jeśli wszystko bylo dobrze ­ to chwa-

żenie wieńców. A w dolnej części mię-

staly zakupione niewielkie trumienki,

nie pamiętam kto, mnie zapytal czy

cia kiedy cmentarz powstal po-

lil. Pracowaliśmy dwa razy w ty-

dzy rzędami na krzeselkach siedzieli

takie metrowe, dziecięce. Sam chodzi-

zachęcamy mlodzież do prac na cmen-

nownie, bo nie wszyscy wie-

godniu. Przychodziliśmy na cmen-

lwowiacy i goście. Bylo bardzo uroczy-

lem je zamawiać razem z synem prof.

tarzu? Zapraszamy z wielką chęcią,

rzyli w to że jednak oficjalnie

tarz w środy i soboty. Nie na dlugo,

ście i wzruszająco.

Koli Andrzejem. Do tych trumienek

ale mlodzież przychodzi tylko jeżeli

uda się cmentarz otworzyć.

na parę godzin. Ale trzeba bylo tu

byly wkladane dwa woreczki ­ jeden

szkola zorganizuje ich na sprzątanie

1 listopada Polacy we Lwo-

HR: Pamiętam jeszcze taki szczegól

pracować fizycznie. Wielu Polaków

ze szczątkami, w drugim to co zostalo

jakiejś kwatery na Cmentarzu Orląt

wie oprócz tego, że tradycyjnie

mieszkających we Lwowie w te czasy

znalezione przy szczątkach ­ sprzącz-

z czasu, kiedy cmentarz dopiero prze-

czy na innych kwaterach Cmenta-

odwiedzali groby swoich naj-

przychodzilo i udzielalo się, żeby ten

ka, guzik, obrączka. Każdy woreczek

szedl pod nasz zarząd i kiedy odeszli

rza Lyczakowskiego. Wówczas grupki

bliższych, zawsze udawali się

cmentarz na nowo powstal i mial ten

byl oplombowany. Trumienki się pod-

pracownicy zakladu kamieniarskiego,

z nauczycielką przychodzą i sprzątają.

ze zniczami na Cmentarz Or-

wygląd jaki mial przed wojną.

pisywalo, a ja je plombowalem.

którzy wcześniej tam pracowali ­ zo-

A tak na ogól, nikt się nie garnie, oprócz

ląt. Czy może Pani opowiedzieć

stawili nam w spadku dwa psy. Te psy

nas starszych osób, które polknęly tego

Niestety, liczba Polaków uro-

co Pani zapamiętala z czasów

Gdzie  te  szczątki  zostaly

w katakumbach pilnowaly ich rze-

bakcyla.

dzonych we Lwowie nam male-

przed renowacją cmentarza?

pochowane?

czy. Zrobiliśmy im budy, bo byla zima.

je. Wtedy, 30 lat temu, naprawdę

HR: To byl nie cmentarz, a ruina. Byl

KR: Te wszystkie trumienki począt-

Czasy są trudne. Najpierw co-

Przynieśliśmy im stare koce, by te psy

bylo dużo osób, które z potrze-

vid, teraz wojna. Z wojną wiążą

w tak zlym stanie, że czlonkowie towa-

kowo byly skladane w podcieniach

nie zmarzly. A moim obowiązkiem

by serca zapisywaly się do tych

się też wylączenia prądu. Jak to

rzystwa odkopywali doslownie każ-

katakumb. Tam jeszcze wtedy byly

bylo karmienie ich. Te psy byly bardzo

organizacji. Wiedzialy jedno ­

wszystko odbija się na waszej

dy grób. Mężczyźni byli bardziej w te

zaklady kamieniarskie i byly jeszcze

przyzwyczajone do tego miejsca, nie

trzeba odnowić ten cmentarz.

pracy?

ciężkie prace zaangażowani, a kobiety

prowizoryczne drzwi, które za każ-

uciekaly z cmentarza. Pan Eugeniusz

KR: Ludzie po pracy podstawowej szli

pomagaly w miarę możliwości. Cieszy-

dym razem byly plombowane. W ka-

Cydzik dawal mi kaszę. Ja kupowa-

KR: Jak czlowiek po pracy przychodzi do

na cmentarz, nawet z ciekawości. Bo

liśmy się z każdego odkopanego grobu,

plicy też byly te trumienki skladane.

lam na placu resztki mięsa. Gotowa-

domu i ma prąd, inaczej funkcjonuje. Ale

zawsze byly jakieś znaleziska. Po od-

każdego odczyszczonego nagrobka.

Nastąpil ten moment, kiedy trzeba już

lam i nosilam gorące ,,danie" tym psom,

my już przyzwyczailiśmy się do tych

KR: Chcę jeszcze dodać, że nad kata-

kopaniu części nagrobku zastanawia-

bylo dokonać pochówku. Wyznaczono

żeby codziennie mialy cieple żarcie.

problemów. Musimy przeżyć tę wojnę,

liśmy się gdzie on stal. Sprawdzaliśmy

kumbami sowieci urządzili zaklady

na nie miejsce z lewej i prawej strony

Nosilam też cieplą wodę w butelkach

przetrwać. Tak to wygląda na dzisiejszy

na jakim grobie jaki byl krzyż, nazwi-

kamieniarskie. Wewnątrz katakumb,

od kaplicy. Mam zdjęcie, które zostalo

zawiniętych w szmatki, żeby nie za-

dzień. Mamy nadzieję, że z czasem te

sko. Na tym cmentarzu pochowanych

gdzie jest pochowanych 72 osoby, byla

zrobione w dniu kiedy te trumienki

marzly ­ przecież byla zima. Balam się

nasze biedy i klopoty się skończą. Wielu

jest 2 859 osób, wśród nich wiele mlo-

kotlownia, wysoki komin i chyba z 12

byly poświęcone i pochowane.

wtedy bardzo! Czlowiek wtedy nie byl

ludzi mlodych teraz ginie na tej woj-

dzieży. Każdy grób jest pielęgnowany.

nie. Wiele nowych pochówków.

Nasza grupa ludzi opiekujących się

Warto dodać, że tradycyjnie 1

cmentarzem liczy obecnie okolo 30

listopada na Cmentarzu Orląt

osób. Każdy ma wyznaczoną kwaterę,

jest odprawiana Msza święta.

na której wykonuje pracę porządkowe,

stara się aby nie zarastala chwastami.

KR: Tak, zawsze przy kaplicy 1 listo-

Staramy się by wyglądalo jak najle-

pada odprawiana jest Msza św., wie-

czorem zapalamy znicze na każdym

piej. Zawsze byli goście z Polski, teraz

grobie ­ na calym Cmentarzu Lycza-

w związku w wojną jest malo zwie-

kowskim. Zarówno na polskich, jak

dzających. Przychodzą też mieszkań-

i ukraińskich grobach. A 2 listopada

cy Lwowa i zachwycają się tym, że

na Cmentarzu Janowskim. Staramy

cmentarz jest tak dobrze utrzymany.

się upamiętnić naszych bliskich, któ-

A co robią kobiety? Pewnie

rzy odeszli.

przy roślinach pracują?

Bardzo serdecznie chcialabym

HR: Ja na cmentarzu również jestem od

podziękować Państwu za pracę,

samego początku powstania TOnGW.

za spoleczne zaangażowanie na

Zajmowalam się zawsze pracami po-

rzecz polskości we Lwowie, za

rządkowymi. Na początku sadziliśmy

hart ducha przez tyle lat pracy

kwiatki, byle jakie, niedrogie, ale żeby

na Cmentarzu Orląt Lwowskich.

bylo ladnie. Teraz te kwiatki zamienili-

I dziękuję za tak ciekawą roz-

śmy iglakami, są one na każdym grobie.

mowę i wspomnienia.

Żeby groby wyglądaly jednakowo, żeby

wizualnie bardziej się ukladalo. Każdy

jest przydzielony do kwatery, na kwa-

ZDJĘCIA Z ARCHIWUM PRYWATNEGO

terze jest ponad 240 grobów. Pracujemy

RODZINY RUMIŃSKICH