28

nr 19 (455) 18­31.10.2024

Okruchy historii

www.kuriergalicyjski.com

Odkryto XVIII-wieczny ,,krzyż dżumowy"

na Podolu

Zazwyczaj sceptycznie

odnoszę się do często

używanego przez

kolegów-dziennikarzy

slowa ,,unikalny".

W wielu wypadkach

nic unikalnego za tym

slowem się nie kryje.

W opisanym przypadku

to określenie jednak

calkowicie się sprawdza.

TEKST I ZDJĘCIA

DMYTRO POLUCHOWYCZ

Z

,,KRZYŻ DŻUMOWY" Z LISOWOD. NA BOCZNYCH RAMIONACH SĄ

acznę od tego, że wie-

NAPISY PO POLSKU

BEZSENSOWNY, WYDAWAL BY SIĘ, CIĄG LITER ,,SA VULA" ­

le kamiennych krzyży,

TO PRÓBA FONETYCZNEGO ZAPISU PO POLSKU ,,ZA KRÓLA".

poświęconych  zarazie

czy Woli Satanowskiej w języ-

Ale coś jednak z tego rebusu

PRAWDOPODOBNIE RZEŹBIARZ CHCIAL WYRYĆ ,,ZA KRÓLA", ALE

dżumy, szalejącej na naszych

ku  cerkiewno-slowiańskim.

udalo się odszyfrować!

PRZEPUŚCIL ,,K", A LITERĘ ,,R" PRZEDSTAWIL JAKO ,,V". W IMIENIU

terenach w latach 1771­1772,

Tradycja takich napisów nie

Na prawym ramieniu od

,,STANISLAWA" TEŻ PRZEPUŚCIL LITERĘ. TEKST ROZSZYFROWANO

znajdujących się na grobach

dotyczyla jedynie ,,krzyży dżu-

przodu widnieje:

JAKO: ,,ZA KRÓLA STANISLAWA, WIELMOŻNEGO PANA"

poza cmentarzami jest wielką

mowych". Już tylko to odkrycie

,,SakvulaStnislawa WP S+S+"

rzadkością. Historykom zna-

Podolskiej, kulturę narodów,

ramiona są trójkątne ­ red.). Ta-

ustawia ten zabytek w szeregu

(,,+" to malutkie krzyżyki). Ja-

ne jest nie więcej niż 15 takich

które od wieków sąsiadowa-

kie krzyże nie mają przeważnie

podwójnie unikalnych.

sne, że ,,Stnislawa" ­ to Stani-

krzyży. A tych, nieznanych do-

ly ze sobą i tę kulturę sobie na-

nic wspólnego z kozakami, ale

Pierwszy tekst po lacinie

slawa, z opuszczoną literką ,,a".

tychczas historykom, leżących

wzajem przekazywaly. Ma to na

tak je nazywają.

widać na prawym ramieniu

Takie pominięcia liter są cha-

gdzieś po obejściach czy w la-

celu sprzyjanie dalszym dobro-

Nie ma to wlaściwie więk-

krzyża od przodu. Mimo tego,

rakterystyczne dla wiejskich

sach, też nie będzie więcej. Wo-

sąsiedzkim stosunkom i pokojo-

szego znaczenia. Gdy krzyż

że czlonkowie ekipy projektu

nagrobków i w rękopisach z tego

bec tego każdy z takich krzyży

wi pomiędzy wiernymi różnych

rzetelnie oczyszczono i odmyto

,,Mogily przodków" do odczy-

okresu. Skrótem ,,WP" w dawnej

z calą pewnością można uważać

wyznań, a w sumie ­ pokojowi

­ miejscowi co jakiś czas bielili

tania tekstów lacińskich wlą-

korespondencji oznaczano ,,wiel-

za unikany.

na Ukrainie. Realizacja projek-

go wapnem, a raz nawet niebie-

czyli specjalistów z Ukrainy,

możny pan/pani". Ale z dalszym

Malą liczbę takich zabytków

tu pozwoli wytyczyć nowe in-

ską farbą olejną ­ napisy i de-

Polski i Bialorusi (gdzie jest

tekstem ,,S+S+" jakoś nie bardzo

można wytlumaczyć na kilka

teresujące trasy turystyczne.

koracje na krzyżu byly ledwo

wielu naukowców zajmujących

się lączy. Biorąc pod uwagę male

sposobów. Po pierwsze ­ wiele

Nic dziwnego, że projekt znalazl

widoczne. Pozwolilo to odkryć

się okresem I Rzeczypospolitej),

krzyżyki kolo liter ,,S" może-

z nich zostalo po prostu zniszczo-

wszechstronne poparcie ze stro-

zadziwiające detale. W napi-

rozszyfrować caly napis na ra-

my przyjąć to za coś sakralnego.

nych przez komunistów w czasie

ny wladz gminy.

sach, gęsto okrywających pla-

zie się nie udalo. Problem polega

Najprawdopodobniej: ,,Spiritus

kampanii antyreligijnej. Ale nie

O tym, że w jednym z gospo-

ską  powierzchnię  krzyża,

na tym, że ten, kto kul w kamie-

Sanctus"(Duch Święty). Możemy

jest to powód najważniejszy ­

darstw wioski Lisowody jest

mamy niespotykane dotąd na

niu litery, nie mial wyksztalce-

domyślać się, że mowa tu o krzy-

wlaściwie takich pomników za-

interesujący  zabytek,  jako

podobnych zabytkach polą-

nia. Stąd blędy ortograficzne,

żu ustawionym ,,...za (niezro-

razy bylo bardzo niewiele.

pierwszy dowiedzial się wspól-

czenie języków. Oprócz cer-

zamienione miejscami i prze-

zumialy ciąg liter) Stanislawa,

Pomimo zwyczaju grzebania

prezes projektu ,,Mogily przod-

kiewno-slowiańskiego, cha-

puszczone litery. Zastosowano

Wielmożnego Pana". Prawdopo-

ofiar zarazy kolo ich domostw,

ków" Oleg Fedorow. Wiadomość

rakterystycznego dla tego typu

wiele skrótów, sam zaś język ­

dobnie chodzi o króla Stanislawa

gdzie umierali i olbrzymiej ilo-

przekazali mu pracownicy klu-

krzyży (prawoslawnych i unic-

to mieszanka podolska języka

Augusta Poniatowskiego.

ści ofiar choroby (ofiary liczo-

bu z Lisowodów. Niebawem po-

kich), użyto tu języka polskiego

polskiego i ukraińskiego. Calość

Na odwrocie lewego ramie-

no na setki tysięcy zmarlych)

spieszyli tam badacze.

i częściowo laciny!

wygląda jak prawdziwy rebus.

nia widzimy calkowity rebus.

ustawianie krzyży na ich po-

Już przy pierwszych oglę-

Każdy z tych języków wy-

Co chcial ktoś przekazać

Uczeni, mający znaczną prak-

chówkach bylo raczej wyjąt-

dzinach krzyż zrobil wrażenie

stępowal oddzielnie na tego

w tak wykutym tekście­ wąt-

tykę w rozwiązywaniu takich

kiem niż regulą. Zaraza czasa-

swoją formą. Wszystkie tego

typu krzyżach na Podolu: krzy-

pliwe, czy dziś uda się w 100%

zagadek sprzed lat, po naradach

mi wyniszczala cale rodziny i to

rodzaju nagrobki, znajdowa-

że na grobach zmarlych na dżu-

zrozumieć. Należy dodać, że

doszli do takiego wniosku:

w pelnym skladzie. To znaczy,

ne dotąd na Podolu są ,,krzyża-

mę w 1770 r. Polaków w miej-

skróty wykorzystano w każ-

,,Za X[księdza]??? Owadowi-

że nie mial kto zadbać o godny

stego typu" ­ czyli każde ramię

scowościach Kamionka czy

dym z trzech języków. Autor

cza[?] E[Ekscelencja] Lysowod".

ich pochówek. Byla to epidemia

krzyża ma też ksztalt krzyża.

Spasówka mają napisy po pol-

ponadto calkowicie ignoro-

Specyficznie pisana litera ,,X"

nie na kilkaset śmierci, lecz na

Ten w Lisowodach jest krzyżem

sku, krzyże na grobach Ukra-

wal interpunkcję czy nawet

w tekstach tego okresu akurat

szeroką skalę, która spowodo-

,,typu kozackiego" (poszczególne

ińców w Spasówce, Krycylowie

odstępy.

odpowiada skrótowi ,,ksiądz",

wala upadek gospodarczy re-

a litera ,,E" ­ ,,ekscelencja". Inte-

gionu i absolutne zubożenie

resujące jest też to, że od przodu

większości ludności. Kamien-

lewego ramienia wspomniana

ny nagrobek nie byl tani, dla-

jest świątynia unicka ,,cerkiew

tego ograniczano się zwyklymi

Pokrowy NMP", a na odwrocie

drewnianymi krzyżami.

wspomniano księdza!

Nagrobek, który pragnę opi-

Napis na odwrocie prawego

sać, znajduje się w miejscowo-

ramienia wykonano w miesza-

ści Lisowody i jest absolutnie

nym polsko-ukraińskim języ-

unikalny wśród unikalnych

ku. Świadczy to o ,,znajomości"

,,krzyży dżumowych".

polskiego u rzeźbiącego napis:

Zostal odnaleziony w ramach

,,Czytelnikow (powinno być

kolejnej ekspedycji partnerskie-

,,ów") Pvo (lub Ro) szpozyow M

OT Шe". ,,M OT Шe" prawdopo-

go projektu Wydzialu Kultury

Rady miasta Gródka Podolskiego

dobnie oznacza modlitwę Ojcze

i Organizacji Spolecznej ,,Ukra-

nasz lub Mario i Ojcze nasz

ina incognita" pod nazwą ,,Mogi-

Innymi slowami we wspól-

ly przodków". Realizacja projektu

czesnym tlumaczeniu: ,,Ten, kto

trwa już od ponad roku i zbada-

przeczyta ten napis, niech (opo-

nych zostalo 40 starych cmen-

wie) odmówi modlitwę Ojcze

tarzy oraz miejsc pochówków.

nasz (lub ­ Mario i Ojcze nasz)".

Przebadano stare cmentarza

Napis cyrylicą świadczy

(ukraińskie, polskie i żydowskie)

o tym, że spoczywa tu Slużeb-

i miejsca pochówków na terenie

nica Boża Maria Horbaczycha

gminy Gródek Podolski. Chce-

z dziećmi... Wasylem, Semio-

my w ten sposób pokazać boga-

nem, Filipem ­ synami Grigo-

BADACZE OLEG FEDOROW (OD LEWEJ) I WALENTYN NISZCZYJ ODCZYSZCZAJĄ ZABYTEK OD

tą spuściznę kulturową ziemi

rija Horbacza. Którzy zmarli 14

WARSTW WAPNA I FARBY