18

nr 20 (456) 31.10.­ 14.11.2024

Okruchy historii

www.kuriergalicyjski.com

Baltazar Hacquet o Karpatach Wschodnich

Baltazar Hacquet de

nasz gospodarz, ponieważ córka jego przy-

la Motte (1739­1815) ­

rodniej siostry wychodzila za mąż. Pomimo

wielkiego znużenia uznalem, że to dla mnie

austriacki podróżnik,

doskonala okazja, aby poznać zwyczaje

przyrodnik, geolog,

prostego ludu, a dla moich towarzyszy po-

geograf, lekarz, pedagog

dróży, żeby się zabawić [...].

i uczony-encyklopedysta

W dniu wesela poszliśmy do domu panny

byl pochodzenie

mlodej, gdzie pozostaliśmy na noc. Oglądali-

francuskiego. Uważany

śmy tam niezwyklą ceremonię. Upieczono

dwa rodzaje ciasta [...], które ­ podobnie jak

za pioniera alpinizmu

u innych Slowian ­ nazywają tu kolaczem

i badacza przyrody Karpat

albo kolaczą. Z nastaniem nocy wsadza się

wspaniale rozmawial po

kolacz pod każde ramię panny mlodej, co ma

niemiecku, francusku,

oznaczać, że nigdy w malżeństwie nie powin-

angielsku, lacinie,

no jej zabraknąć jedzenia. Po tej ceremonii

czesku, sloweńsku

obchodzi ona trzykrotnie stól dookola, siada

i po polsku. Wykladal na

i odgryza kawalek kolacza, popijając wodą.

MLODA HUCULKA W STROJU

Narzeczony nie może być przy tym obecny

Uniwersytecie Lwowskim.

REGIONALNYM. LATA 1927-1935

i nie powinien pojawić się aż do chwili, gdy

Hacqueta można nazwać

guzikami od kamaszy. Koszule kobiece,

pójdą do cerkwi wziąć ślub.

zalożycielem studiów

wyszywane na woloską modlę kolorową

Po zaślubinach nowożeńcy wracają do

geograficznych na tej

wlóczką, z przodu się nie zapinają, tak że

domu panny mlodej albo pana mlodego

uczelni.

piersi ­ jak u mężczyzn ­ są stale obnażone,

i wymieniają między sobą derewce, które

ale ta część ciala plci pięknej nie dziala pod-

w pozostalych częściach Karpat, zwlasz-

niecająco na mężczyzn, którzy ­ jak mówi

cza na nizinach, nazywane jest korowajem.

PETRO HAWRYLYSZYN

Pokucianin ­ nie powinni interesować się

Państwo mlodzi i większość zaproszo-

Urodzil się Baltazar Hacquet w 1739 r.

tym, co jest przeznaczone dla dzieci. Dolną

nych na wesele gości przywdziewa w tym

w Le Conquet w Bretanii (Francja). Studiowal

część ciala okrywa rodzaj pasiastego fartu-

dniu i podczas kolejnych dni (tak dlugo, jak

w Paryżu, najpierw teologię, później medy-

cha, tzw. opjenka, wykonana z różnokoloro-

dlugo trwają uroczystości) nieco inne stroje.

cynę, której jednak nie ukończyl. W 1758

wej welny, Stopy obwiązane są sznurkami,

Mężczyźni noszą male kapelusze z wywinię-

BALTAZAR HACQUET (1739­1815). OBRAZ PRZED 1800 R.

roku wstąpil jako felczer do armii francu-

podobnie jak u mężczyzn, a czasami odziane

tym rondem [...] oraz biale, krótkie węgier-

skiej, a w rok później ­ do armii austriackiej,

również różne medale z tego samego mate-

ma stale przy sobie. Podczas snu trzyma ją

w buty. Na biodrach mają pas z niebieskiej

skie keperneki (jest to bliżej nieokreślony ro-

z którą wziąl udzial w wojnie siedmioletniej.

rialu i o podobnej wartości. Im więcej taki

pod glową, a w cerkwi i na zabawach nigdy

welny, którego obydwa końce zwisają

dzaj wierzchniego okrycia). Z welny tudzież

W 1769 roku zostal lekarzem w Idriji (dziś

chlopak ma na sobie tego żelastwa (mężczyź-

nie wypuszcza jej z ręki. Jednym slowem,

z tylu.

bardzo szerokie, niebieskie spodnie. Kobiety

Slowenia), a od 1773 roku byl profesorem

ni noszą mniej ozdób, czasem tylko krzyż),

w każdej sytuacji gotów jest ukatrupić swe-

W pobliżu zbiegu trzech granic [...], mniej

wplatają we wlosy przeróżne mosiężne ozdo-

anatomii, chirurgii i polożnictwa w Lublanie,

tym większym uznaniem cieszy się w oczach

go przeciwnika. A ponieważ nie odznacza się

więcej w polowie drogi na górę Ruski Dzial,

by, kwiatki, listki i galązki oraz noszą czarne

skąd przedsiębral wiele wycieczek nauko-

swojej Paraski. Nieraz ozdoby te pokrywają

najlepszym charakterem, stanowiącym mie-

znajduje się niezbyt duże jezioro zwane Ozero

spódniczki i czerwone fartuszki. Panna mlo-

wych w Góry Dynarskie i sloweński Kras.

calą pierś; często doliczylem się trzydziestu

szaninę barbarzyńskich cech Tatarów, Hu-

Curiep (chodzi o jezioro Szybene, największe

da trzyma w chusteczce okrągly ser, tzw. ko-

W latach 1777­86 zwiedzil grupy górskie Alp

i więcej krzyży, które z pewnością ważyly

nów i Rosjan, stale należy się mieć przed nim

w dawnych Karpatach Wschodnich). Nie ma

lezy (kolacze z sera w formie obwarzanków,

Tyrolskich, Karnickich, Julijskich i Noryckich,

kilka funtów. Początkowo przywiodlo mi

na baczności. Przejawia on nie tylko przebie-

go ani na polskiej, ani na galicyjskiej mapie.

wymieniane przez oblubieńców podczas

które opisal bardzo szczególowo w szeregu

to na myśl dzikusów z mórz poludniowych,

glość i zamilowanie do kradzieży, ale również

Powstalo podobno przed stu pięćdziesięciu

wesela jako symbol szczęśliwego i dlugiego

dziel, wydanych w latach 1778­1791.

którzy ­ jak piszą podróżnicy ­ używają jako

w najwyższym stopniu sklonność do rozpu-

laty w wyniku osunięcia się góry, czyli tak, że

życia i stale go ze sobą nosi, nie wypuszcza-

W 1786 r. Hacqueta zaprosil do Lwowa

ozdób kości i innych przedmiotów, obwiesza-

sty. Niewielu jest takich, którzy zadowalają

na jego skraju stoją zbutwiale pnie drzew, za-

jąc z ręki nawet podczas tańca. Znaczenia

gubernator Galicji Josef hrabia Brigido von

jąc sobie nimi nosy i uszy.

się wlasnymi żonami, większość żyje z jedną

nurzone obecnie na kilka stóp w wodzie [...].

tego [zwyczaju] nie moglem się dowiedzieć.

Bresowitz. W 1787 roku zostal profesorem

Na co dzień Pokucianie noszą się z wę-

lub kilkoma przyrodnimi siostrami lub sąsiad-

Jezioro oddalo nam przyslugę, dostarczając

Posilek, jaki tu podają, jest zawsze bardzo

historii naturalnej na odnowionym trzy lata

gierska: krótki kaftan z owczej skóry, na

kami. Zazdrość jest im obca, o czym będzie

wiele ptactwa wodnego, do którego strzela-

skromny: trochę mięsa, sera, masla, chleba

wcześniej Uniwersytecie Lwowskim, które

nim krótki czirak (chodzi o sierak ­ rodzaj

mowa później, wobec czego coraz bardziej

liśmy przy każdej okazji. Przebywający nad

i wódki ­ to wszystko.

to stanowisko piastowal przez 18 lat. Stąd

samodzialowej kurty, noszonej przez gó-

szerzy się wśród nich syfilis.

tym malym jeziorem pasterze przynieśli

Tańce trwają przez caly dzień pod go-

w latach 1787­1795 odbyl szereg podróży

rali ruskich w calym pasie Karpat oraz na

Kobiety, które są równie rozwiązle jak

zlowione w nim ryby, którymi zaspokoiliśmy

lym niebem. Gdy po raz pierwszy ujrza-

badawczych po Karpatach, od Bielska i Ba-

Pokuciu ­ aut.) i dlugie szerokie spodnie. Te

mężczyźni i, podobnie jak oni, zdradzają

glód, a nawet ­ jeśli wolno mi tak powiedzieć

lem taniec, bylem niemalo zaskoczony

biej Góry przez Tatry po Karpaty Rumuń-

dwie ostatnie sztuki garderoby farbowane

cechy rosyjskie lub tatarskie, noszą rów-

­ zajadaliśmy się ze smakiem [...]. Ponieważ

niebezpieczeństwem, jakie się z nim wią-

skie. Przez niemal 20 lat pobytu w Galicji

są w korze olchy na kolor ceglasty, który

nież szczególny strój. Dziewczyna nie przy-

byliśmy tu w lipcu, spotkaliśmy także kilku

zalo, Jeszcze nigdy czegoś podobnego nie

prowadzil wnikliwe studia nad tym krajem

z czasem staje się brunatno-żólty. Na sto-

krywa glowy, wlosy zaplata w warkocze

górali zajętych suszeniem siana. Część tej

widzialem i nie moglem sobie wyobrazić,

i zapoznawal Europejczyków ze swymi spo-

pach zawiązują trójkątne kawalki niewy-

[...], w które wplata rzemyk z nanizanymi

góry, pozbawiona drzew, posiada obfite i ży-

że ludzie w takiej chwili, przy takiej uro-

strzeżeniami. We Lwowie ożenil się. Z po-

prawionej skóry, z której wylazi na wierzch

drobnymi mosiężnymi monetami i guzikami

zne pastwiska [...].

czystości, kiedy powinna zniknąć wszelka

wodu likwidacji uczelni lwowskiej w 1805 r.

sierść (kawalki skóry noszone w charakte-

oraz muszelkami morskimi (Cyprea moneta

Po zejściu z góry Ruski Dzial skiero-

nieufność etc., chodzą uzbrojeni [...].

przenosi się do Krakowa.

rze butów dowodzą, iż byl to etap ksztalto-

L.). Taka fryzura nazywa się kózką. Mężat-

waliśmy się na wschód, gdzie dotarliśmy

Każdy chlopak ma kolo siebie swoją

W latach 1805­1810 byl dziekanem

wania się postolów, czyli kierpców. Zanim

ki przykrywają glowę plócienną chustką

do końca naszej rzeki (tzn. Czarnego Cze-

pannę. Od trzech do sześciu par tańczy

Wydzialu lekarskiego Uniwersytetu Ja-

górale huculscy wypracowali sposób ich

zwaną bialoglową [...]. Na szyi zawieszają

remoszu) oraz do granic Marmoroszu, Po-

w jednym kręgu. Skrzypek i dudziarz znaj-

giellońskiego. W 1809 lub 1810 wyjechal

szycia i formę, rzemykami bądź sznurkami

sznury szklanych korali we wszystkich

kucia i Bukowiny, które też są oznaczone

dują się zwykle w środku kola [...]. Gdy chlo-

do Wiednia. Byla autorem okolo 100 publi-

przytwierdzali kawalki skóry do stóp) [...].

kolorach; pomiędzy poszczególnymi pacior-

potrójnym kamieniem granicznym, tak jak

pak tańczy wyprostowany, obejmuje wpól

kacji z takich dziedzin, jak botanika, biolo-

Koszula, szczególnie u pasterzy, jest prze-

kami nawleczone są mosiężne krzyżyki, tak

to jest u zbiegu granic Moldawii, Bukowiny

swoją dziewczynę i kręci się z nią w kólko,

gia, geografia i medycyna.

ważnie ­ podobnie jak na Węgrzech ­ nasą-

że często dziewczyna nosi na sobie podobny

i Siedmiogrodu [...].

trzymają w prawej ręce siekierę nad glową

Zmarl 10 stycznia 1815 r. w Wiedniu

czona tluszczem w celu ochrony przed ro-

ciężar jak chlopak. Nie dość, że Pokucianin

Skierowaliśmy się ku wielkim szczy-

swojej krasawicy. Podczas tych wszystkich

i tam zostal pochowany.

bactwem. Przez pierś przechodzi skórzany

zadaje się z cudzą żoną, to nie przeszka-

tom Czarnohory, aby dojść do źródel Pru-

gwaltownych podskoków podrzuca i chwy-

Jest autorem wspomnień zatytulowa-

pas z zawieszonym rogiem na proch i malą

dza mu również kazirodztwo, mianowicie

tu. Oddaliwszy się parę mil od naszej góry,

ta w locie siekierę. Jeśli zrobi to niezręcznie,

nych ,,Neueste physikalisch-politische Re-

skórzaną torbą na krzesiwo etc.

wspólżycie z żoną wlasnego syna. W daw-

dotarliśmy ponownie do chlopskich chalup,

to siekiera rozplata glowę dziewczynie albo

isen in den Jahren 1788 bis 1795 durch die

Pokucianin, podobnie jak inni górale kar-

nych czasach bylo to w zwyczaju częściej

gdzie wbrew naszym zamiarom zatrzyma-

temu, na kogo spadnie [...]".

Dacischen und Sarmatischen oder Nordlichen

paccy, nigdy nie chodzi bez siekiery (bart-

niż obecnie [...].

liśmy się na blisko dwie doby. W pobliżu

Na podstawie:

Karpaten". Nurnberg 1790, 1791, 1794, 1796

ka ­ huculski toporek), która jest tak ostra,

Dziewczęta noszą również bransoletki

naszego obozowiska odbywalo się wesele

(Najnowsze podróże przyrodniczo-polityczne

że można nią wszystko przeciąć. Tę broń

z cienkiego sznureczka, obszyte żóltymi

u jednego z wieśniaków. Zaprosil nas na nie

1. Dawne Pokucie i Huculszczyzna

po Karpatach Dackich i Sarmackich, zwanych

w opisach cudzoziemskich podróżników.

również Pólnocnymi, w latach 1791-1793).

Wybór tekstów z lat 1795­1939. Warsza-

Przytoczę fragment tego dziela za-

wa. 2015, s. 11­22.

tytulowany ,,O Karpatach Pokuckich, ich

2. Бальтазар Гакет ­ дослідник Пів-

mieszkańcach, zwyczajach i obrzędach

денно-Східної і Центральної Європи:

etc." w tlumaczeniu Marka Olszańskiego:

Дослідж. і матеріали / ред.: Л. Крушель-

,,W Choroszowej, niewielkiej górskiej

ницька, М. Вальо; упоряд.: М. Вальо. Л.,

wiosce, spotkaliśmy po raz pierwszy górali

2000. 318 c.

ruskich, czyli prawdziwych Pokucian. Po-

3. Гакет Бальтазар // Енциклопедія

kucianie, a w dalszej, górzystej części kraju

Львова. ­ Т. 1. ­ С. 458­459.

górale karpaccy, noszą następujący strój.

4. Ровенчак І. Бальтазар Гакет як

Glowę przykrywa okrągla, obwisla, czarna

географ України // Історія української

czapka z jagnięcej skóry, na szyi zwisa wy-

географії. Всеукраїнський науково-тео-

smarowany na czarno tluszczem skórzany

ретичний часопис. ­ Тернопіль: Підруч-

rzemień, do którego przyczepione są liczne

ники і посібники, 2000. ­ Випуск 2.­ С.

TANIEC HUCULSKI ARKAN (ZDJĘCIE Z ХХ W.)

­ male i duże ­ mosiężne krzyże, a często

56­62.