19

nr 20 (456) 31.10.­ 14.11.2024

Okruchy historii

www.kuriergalicyjski.com

Skazani na nienawiść?

na tych samych historycznych narracjach.

ruchu galicyjskiego jest blędna i niezgodna

Dla Polaków byly one o tyle korzystniejsze,

z ruchem nad Dnieprem. Doszedl do wnio-

że dawna Rzeczpospolita postrzegana byla

sku, że jeśli ruch ten nie zostanie zunifiko-

jako państwo polskie, a administracja Galicji

wany, w pewnym sensie ,,zukrainizowa-

Geschichte gibt dem

skladala się wylącznie z Polaków. W Wied-

ny", to powstaną dwa odrębne narody, jak

Unbedeutenden einen

niu funkcjonowal specjalny minister do

w przypadku Serbów i Chorwatów, którzy

Sinn ­ Theodor Lessing

spraw Galicji, który również byl Polakiem.

mieli wspólne korzenie etniczne, lecz religia,

Większość urzędników stanowili Polacy,

historia i różne praktyki polityczne dopro-

(Historia nadaje znaczenie

a ludność miejska skladala się glównie z Po-

wadzily do ich rozdzielenia. Innymi slowy,

temu, co nieistotne ­

laków i Żydów. Krótko mówiąc, polski pro-

dla Hruszewskiego galicyjscy Ukraińcy byli

Theodor Lessing).

jekt narodowy, dążący do odrodzenia pań-

zbyt malo rewolucyjni i marnowali cenny

stwa, stanowil bezpośrednie zagrożenie dla

czas na swoje legitymistyczne ,,zabawy".

Ukraińców w Galicji i nie proponowal im ni-

Wygląda na to, że zarówno koncepcja

WASYL RASEWYCZ

czego poza powolną integracją (asymilacją)

historyczna stworzona przez Hruszewskie-

Banalność stwierdzenia, że historię piszą

lub zapobieżeniem nieuchronnej klęsce.

go dla narodu ukraińskiego, jak i jego poglą-

zwycięzcy, jest trudna do podważenia, ponie-

Istniala jednak jeszcze jedna, najbar-

dy polityczne byly wyraźnie antypolskie.

waż przez wieki historia byla pisana dla tego,

dziej pokojowa i ewolucyjna opcja. Byla

Należy ostrożnie oceniać koncepcje Hru-

kto po wygranej w walce wewnętrznej aktu-

nią zmiana regul gry politycznej poprzez

szewskiego oraz jego wyraźnie socjalistycz-

alnie sprawowal wladzę. Byla pisana zgodnie

wprowadzenie powszechnych wybo-

ne przekonania. Wydaje się, że nie mogly

z wizją panującej sily politycznej, która nie-

rów, zarówno do parlamentu, jak i do

być inne, przynajmniej w kontekście tego,

podzielnie dominowala w państwie. Zawsze

galicyjskiego sejmu krajowego. Mialo to

że musial stworzyć ukraińską metanarra-

uwzględniano przy tym wyznanie panujące,

zwiększyć udzial polityczny Ukraińców

cję, skierowaną do ogromnej, lecz jednolitej

które przez dlugi czas slużylo jako ideolo-

w zarządzaniu regionem i państwem. Pla-

grupy spolecznej ­ chlopstwa. Stąd ludowy

gia państwowa. Począwszy od XIX wieku,

nowano także zwiększenie liczby ukra-

charakter tej koncepcji i socjalistyczne po-

trzeba bylo także brać pod uwagę doktryny

ińskich urzędników państwowych na

glądy Hruszewskiego.

polityczne i ideologiczne, które dominowaly

wszystkich szczeblach. Utworzenie ukra-

Jednak w tym kontekście nie można

w ówczesnych spoleczeństwach. Prawie

ińskiego uniwersytetu mialo na celu inten-

przemilczeć zgodności jego idei z glównymi

wszystkie te czynniki musieli uwzględniać

sywne ksztalcenie kadr i intelektualistów.

zalożeniami rosyjskiej historiografii imperial-

historycy podczas pisania swoich najbardziej

Pomimo oporu Polaków, te tendencje byly

nej, która również miala wyraźnie antypolski

fundamentalnych dziel.

wyraźnie widoczne po 1907 roku, kiedy

charakter. To ,,zakodowalo" ruch ukraiński

Dlatego teza Rankego: ,,pisać, jak to

odbyly się pierwsze wybory parlamen-

do walki z Polakami, pozbawiając Ukraińców

wlaściwie bylo", pozostala nieosiągalnym

tarne po zniesieniu systemu kurialnego

prawa do historii przedrozbiorowej Rzeczy-

marzeniem. Wszystko zależalo bowiem od

i wprowadzeniu powszechnych, bezpo-

pospolitej. Usunięto z niej miejscową szlachtę

tego, kto pisal, o czym pisal, a co najważ-

średnich wyborów. Brutalnie przerwal je

i sprowadzono historię Ukraińców niemal

niejsze, kiedy opisywal wydarzenia histo-

wybuch I wojny światowej w 1914 roku.

wylącznie do ,,nieudaczników i rezunów".

MYCHAJLO HRUSZEWSKI

ryczne. Innymi slowy, ,,jakość" dziela za-

W międzyczasie, instrumenty poli-

W ten sposób ukraińska walka o pań-

leżala od uwzględnienia wielu kontekstów.

przekonań politycznych i spolecznych hi-

trzeba bylo ukazywać przyklady tej na-

tyczne dostępne Ukraińcom obejmowaly

stwowość zostala zamknięta w schematach

To samo dotyczy okresu ,,romantycznego",

storyka. Rzecz jasna, kto pracowal na pań-

rodowej niesprawiedliwości, wzmacniane

masowe strajki rolne i obietnice dla Wied-

klasowych. Redukcja do nich miala przeko-

kiedy nacjonalizmy staly się pierwszopla-

stwowej uczelni zalożonej przez rządzące-

żywymi opowieściami o ich codzienności.

nia, że wraz ze swoimi braćmi znad Dnie-

nywać, że ukraińskie aspiracje państwowe

nowym wyzwaniem dla imperiów, a histo-

go monarchę, mial bardzo ograniczone pole

Dlatego, aby udźwignąć mobilizację na-

pru, z którymi tworzą jeden naród, mogą

są daremne, ponieważ nie sposób stworzyć

rycy przyjęli rolę proroków nowej nacjonali-

do manifestowania osobistych przekonań

rodową i polityczną, trzeba bylo potępiać

zniszczyć państwo Romanowów. Dlatego

państwa opartego wylącznie na jednej kla-

stycznej ,,wiary".

politycznych, zwlaszcza rewolucyjnych. Co

,,polskich" gnębicieli. Pokazać, że tylko ci,

Wiedeń zacząl zwracać coraz większą

sie spolecznej ­ chlopach. Trudno sobie wy-

Wraz z pojawieniem się nowoczesnych

więcej, istnialy prawa, które bezpośrednio

którzy walczyli i nadal walczą z Polakami,

uwagę na ruch ukraiński. Przerażala go

obrazić sprawiedliwość spoleczną i funkcjo-

ruchów narodowych, historiografia ra-

ograniczaly angażowanie się w pewne dok-

mogą nazywać się Ukraińcami. Chociaż

jednak popularność radykalnych idei so-

nowanie takiego państwa. Dlatego, pomimo

dykalnie zmienila swoją funkcję. Zamiast

tryny polityczne i ideologiczne.

zarówno profesor Hruszewski, jak i ukraiń-

cjalistycznych wśród ludności ukraińskiej.

koncepcji ,,bezklasowości" narodu ukraiń-

gloryfikować koronowanych wladców,

Chyba że opracowywano koncepcję,

skie partie w Galicji mialy ograniczone pole

W tym kontekście interesujące jest to, że

skiego i teorii ,,jednolitego nurtu", sowiecka

wybitnych dowódców i sukcesy militarne

którą można bylo wykorzystać do dzialal-

dzialania, unikając w każdy możliwy sposób

,,narodnicka" koncepcja historyczna Mychajla

historiografia i propaganda latwo wdrożyly

imperiów, historycy zaczęli poszukiwać

ności wywrotowej przeciwko wrogiemu

krytyki Austrii i rzutując swoje modele na

Hruszewskiego, oparta na chlopskich i kozac-

narrację Hruszewskiego, nieznacznie ją kory-

narodowych korzeni i dostarczać histo-

państwu sąsiedniemu. Tak rozpoczęla się

ziemie ukraińskie w Imperium Rosyjskim,

kich buntach, niemal ignorowala odniesienia

gując w kontekście walki klasowej. Stąd zgo-

rycznych argumentów uzasadniających

kariera naukowa Mychajla Hruszewskie-

Lwów pozostal glównym polem bitwy.

do szlachty i demokratycznego charakteru

da na nazywanie powstań kozackich walką

istnienie niepodleglych narodów i ich pra-

go w 1894 r. na austriackim Uniwersytecie

Wiedeń, choć najbardziej zaintereso-

dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Ta

narodowowyzwoleńczą narodu ukraińskie-

wa do zamieszkiwania określonego teryto-

Lwowskim. Byl to specyficzny uniwersytet,

wany poszerzeniem bazy ukraińskiego

wizja musiala wejść w konflikt z kulturą poli-

go. Stąd też ,,na zawsze razem" w postaci

rium, a tym samym do wlasnego państwa.

bo z polskim, a nie niemieckim, językiem

ruchu narodowego w Imperium Romano-

tyczną galicyjskich Ukraińców. I to nie tylko

Rady Perejaslawskiej. To ,,na zawsze razem"

Zmienil się przedmiot opisu, ale nie funk-

wykladowym. Z polskimi profesorami i, co

wów, chcąc je oslabiać od wewnątrz, nie

z powodu niezgodności historycznych, takich

należy interpretować jako zawsze razem

cja slużebna. Od tego czasu historiografia

najważniejsze, z zadaniem ksztalcenia kadr

tracil z oczu sytuacji w swojej prowincji

jak ,,prawoslawie" Kozaków i powszechna

z Rosjanami przeciwko Polsce i znienawidzo-

stala się narzędziem w rękach narodu. Co

narodowych dla polskiego projektu.

galicyjskiej. Tam, dzięki wolnościom kon-

przynależność Ukraińców galicyjskich do Cer-

nemu Zachodowi, z ich demokracją, nienaru-

więcej, plejada narodowych historyków po-

Hruszewski, ze stworzoną dla niego kate-

stytucyjnym, ruch ukraiński rozwijal się

kwi greckokatolickiej. Ten konstrukt nie mógl

szalnością wlasności prywatnej, prymatem

stawila sobie za zadanie ,,unarodowienie"

drą, uzyskal wyjątkową okazję do stworze-

bardzo szybko. A taktyka przeciwsta-

być czynnikiem jednoczącym, z wyjątkiem

prawa oraz poszanowaniem praw czlowieka

jej jak najdalej w przeszlość. Wydawalo się,

nia wielkiej narracji historycznej dla narodu

wiania instytucjonalnie slabego ruchu

jego wyraźnie antypolskiej części.

i obywatela.

że ten, kto zdola wytyczyć linię narodowej

ukraińskiego. To znaczy, polożyl akademicki

ukraińskiego polskiemu charakterowi tej

Narracja stworzona przez profesora Hru-

Koncepcja ta wyklucza Ukrainę z kontek-

,,tradycji" jak najglębiej w dzieje, będzie

fundament pod przyszlą budowę ukraiń-

autonomicznej prowincji z Wiedniem jako

szewskiego byla sprzeczna z naturą ukraiń-

stu europejskiego i skazuje ją na życie w ra-

mial najbardziej przekonujący tytul histo-

skiego państwa narodowego. Tutaj kontekst

odleglym arbitrem, zaczynala zawodzić.

skiego ruchu politycznego w Galicji. Opierala

mach autorytaryzmu i despotyzmu. Dlatego

ryczny. A roszczenia byly nieograniczone.

staje się kluczowy. Mial on bowiem stworzyć

Na przelomie wieków ruch ukraiński

się na powstaniach, przemocy i nielegalnym

też Ukraińcy powinni natychmiast rozpocząć

Nie mialo przy tym znaczenia, że w śre-

coś, co bylo prawie niewykonalne ­ napisać

w Galicji przeszedl poważną reformę partyj-

przejmowaniu wladzy i majątku. Rewolucyj-

rekontekstualizację swojej historii. Jest to

dniowieczu istniala dynastyczna zasada dzie-

fundamentalną narrację historyczną dla

ną i polityczną. Rusko-Ukraińska Partia Ra-

ny charakter tej narodowej narracji histo-

niezwykle trudne w kontekście krwawej

dziczenia wladzy, która bardzo różnila się od

Ukraińców, która by ich jednoczyla i mobili-

dykalna, odwolująca się do zasad socjalizmu

rycznej byl zasadniczo sprzeczny z kulturą

wojny o wlasne istnienie. Trudność ta wynika

kryteriów XIX wieku. Aby lepiej dopasować

zowala do przyszlych zwycięstw. Chodzilo

agrarnego, rozpadla się, co dalo początek

polityczną galicyjskich Ukraińców. Wynikalo

także z faktu, że znaczna część historyków

się do wersji historii narodowej, nawet ksią-

o zjednoczenie skrajnie odmiennych środo-

dwóm nowoczesnym strukturom: Ukraiń-

to z tego, że kierownictwo wszystkich trzech

(jeśli nie większość) myśli w kategoriach hi-

żętom z tej samej dynastii stopniowo przy-

wisk ukraińskiej elity kulturalnej z masami

skiej Partii Narodowo-Demokratycznej oraz

partii politycznych bylo zdominowane przez

storii zinstrumentalizowanej. Kiedy historia

pisywano cechy narodów rywalizujących ze

chlopskimi poprzez historię. Jak przeksztal-

Ukraińskiej Partii Socjaldemokratycznej.

prawników, zwlaszcza czynnych adwoka-

nie jest w pelni nauką, lecz środkiem edukacji

sobą w XIX i XX wieku. Dynastyczna zasada

cić chlopów z kategorii ,,bez wplywu i zna-

Polączenie narodowego skrzydla radykalów

tów. Dla nich jedynie istniejąca wladza mogla

patriotycznej, wspólcześni mają wpatrywać

przekazywania i dziedziczenia wladzy w pra-

czenia" w ważny czynnik polityczny.

z raczej amorficznymi, choć bardzo wply-

być źródlem kolejnej. Oznaczalo to: żadnego

się w postaci historyczne z przeszlości i za-

cach historycznych ustępowala miejsca opo-

Oznacza to, że centralną postacią w nar-

wowymi narodowcami, pomoglo stworzyć

obalania wladzy rewolucyjnie, żadnych nie-

wdzięczać im swoją teraźniejszość, zapomi-

wieści o narodzie. I choć moglo to przeczyć

racji historycznej Mychajla Hruszewskiego

najpotężniejszą ukraińską partię centrową

legalnych ekspropriacji, a zwlaszcza terroru

nając, do jakich klopotów może doprowadzić

akademickim zasadom badań historycznych,

mógl być tylko lud, identyfikowany przez

w Austro-Węgrzech. Dzięki szerokiej bazie

zbrojnego.

ślepe trzymanie się ideologicznych doktryn

zostalo to przyjęte z zadowoleniem przez pa-

niego z narodem. Nie królowie, wysoka ary-

spolecznej, partia zaczęla rozsądnie wy-

Ten mentalny konflikt między Mychaj-

oraz bezkrytyczne obstawanie przy narodo-

triotyczną opinię publiczną jako ,,prawdziwa"

stokracja i szlachta, lecz lud, który przestal

suwać postulaty autonomiczne, takie jak

lem Hruszewskim a ukraińską polityką

wej narracji historycznej.

historia narodu, która byla ukrywana i fal-

znosić ucisk spoleczny, religijny i narodowy

wprowadzenie bezpośredniego prawa wy-

galicyjską ciekawie ujawnia się w historii

Więcej o wplywie rewolucyjnych Nad-

szowana przez obce elity imperialne.

i chwycil za broń. To, że role narodowe gnę-

borczego, podzial kraju koronnego na część

jego relacji z Iwanem Franką i w jego oce-

dnieprzan na legitymistów galicyjskich,

Wraz z pojawieniem się nowych dok-

bicieli i gnębionych buntowników zostaly

ukraińską i polską oraz utworzenie ukraiń-

nach Ukraińskiej Partii Narodowo-Demo-

pojawieniu się idei radykalnych nacjona-

tryn ideologicznych i masowej mobiliza-

sztucznie ,,namalowane" znacznie później,

skiego uniwersytetu we Lwowie.

kratycznej. O ile w 1899 roku Hruszewski

listów na zachodniej Ukrainie oraz przy-

cji politycznej, pole dzialania historyków

nie mialo znaczenia. Bo prace historyczne

Warto przypomnieć, że wszystko to

bral aktywny udzial w przygotowaniu

czynach ich antypolskiej orientacji w ko-

znacznie się rozszerzylo. Zadanie stalo się

Mychajla Hruszewskiego i jego szkoly mia-

dzialo się w prowincji austriackiej, mającej

dokumentów programowych UNDP, o tyle

lejnych artykulach serii.

bardziej zlożone, ponieważ doszly ważne

ly przemawiać do milionów chlopów po obu

status polskiej autonomii narodowej. Nic

zaledwie kilka lat później bezlitośnie je

aspekty spoleczne. Oprócz królów, arysto-

stronach granicy pomiędzy dwoma impe-

dziwnego, że każda próba wzmocnienia

krytykowal. Skrytykowal program i tak-

Artykul zostal przygotowany w ramach

kracji, szlachty, wojska, hierarchii kościel-

riami: Rosją i Austro-Węgrami. Tam, gdzie

i instytucjonalizacji pozycji Ukraińców byla

tykę partii oraz wszedl w niemal bezpo-

projektu ,,Ukraińsko-polska przeszlość: re-

nej i burżuazji pojawili się chlopi i robotni-

pomimo różnic w systemach politycznych

postrzegana przez Polaków z wrogością.

średni konflikt z Franką, który pozostal

kontekstualizacja i wyzwania czasu".

cy. Potem pojawili się również ,,budziciele

i w stosunku do ruchu ukraińskiego, chlopi

Mówiąc wprost, przyszle plany Polaków

wierny stanowisku narodowemu.

Projekt dofinansowany przez Centrum

narodowi" ­ pisarze, nauczyciele, prawnicy,

byli w równym stopniu poddawani wyzy-

i Ukraińców byly ciasno splecione konflik-

W 1904 roku Hruszewski napisal ar-

Mieroszewskiego w ramach II Otwartego

zawodowi politycy i rewolucjoniści. Od-

skowi ekonomicznemu przez przeważnie

tem, ponieważ obie strony rościly sobie pra-

tykul zatytulowany ,,Galicja i Ukraina",

Konkursu.

tąd wyklad dziejów mógl także zależeć od

polskich wlaścicieli ziemskich. Chlopom

wa do tego samego terytorium, opierając się

w którym stwierdzil, że droga ukraińskiego

ŹRÓDLO: IQ.NET.UA