15

nr 21 (457) 15­28. 11.2024

Rozmowy Kuriera

www.kuriergalicyjski.com

nurtem narracji, jak Nieważa. ,,Szcze-

powrotu do kraju z zadowoleniem,

policjantów i w dzień i w noc świeci-

nięce lata" ukazywaly osobne losy

licząc na jego spolegliwość i uleglość,

lo się światlo. Na mocy wyroku sądu

dwóch dworów Wańkowiczów, które

ale też z dużą dozą nieufności. W za-

dostal trzy lata więzienia i chodzil ze

przecież nie byly wyjątkiem na calym

sadzie zaczynal w PRL-u po raz drugi

szczoteczką do zębów, byl spakowa-

obszarze Kresów, objętym wojenną

­ jak po pierwszej wojnie światowej

ny, w razie ponownego aresztowania

pożogą i rewolucją. Opisal ten świat,

choć nie byl już przecież mlody, ży-

i uwięzienia. Wladze komunistyczne

który ­ już wtedy, gdy tworzyl ,,Szcze-

cie od początku, pozbawiony zupelnie

liczyly, że się upokorzy i będzie pro-

nięce lata", bezpowrotnie minąl.

mienia i majątku. Nie przydzielono

sil o wybaczenie, ale tego nie uczynil.

mu, jak innym ulubieńcom wladzy

Na szczęście uznano, że jego nazwi-

Innym dzielem, które wymienil

komunistycznej obszernego i wy-

sko jest zbyt slawne na calym świecie

Pan jako szczególnie ciekawe

godnego mieszkania, ale male przy

i uwięzienie już starego, a wielkiego

jeśli chodzi o temat naszej roz-

ul. Pulawskiej 10/35. W mieszkaniu

pisarza, zupelnie nie oplaca się poli-

mowy jest ,,Ziele na kraterze".

zamieszkal wraz z żoną i w skrom-

tycznie. Warto wspomnieć, że miesz-

,,Szczenięce lata" kończą się katastro-

nych warunkach pracowal tytanicz-

kanie Wańkowicza stalo się miejscem

ficznie, a zarazem optymistycznie.

nie, wydawal swe okaleczone cenzurą

zarówno spotkań literackich, ale też

Na ostatniej stronie tej książki Wań-

wcześniejsze książki jak choćby te

opozycji politycznej. W mieszkaniu

kowicz pisal: ,,Dwory kresowe już

o Monte Cassino, zapewne z myślą,

zakladano mu podsluchy. Wańkowicz

zmarly. Ich bylych mieszkańców od-

najlepszą publikację poświęconą po-

aby choć cząstka prawdy dotarla do

zawsze ­ z poczuciem humoru ­ pro-

prowadza raz po raz na cmentarz co-

Kresach. Klamra wzywająca do czynu

wstańczej Warszawie". Wielka szko-

zniewolonego przez wladze PRL-

wadzil podobno z tymi podsluchami

raz szczuplejsza garstka mieszkańców

następne nasze pokolenia. W przed-

da, że ,,Ziele na kraterze" zostalo

-u spoleczeństwa, nowych pokoleń,

rozmowy. Chodzil i mówil glośno:

w zrudzialych okryciach. A wokolo

mowie do wydania tej książki autor

ostatnio wycofane z obowiązkowych

budzila nadzieję, umacniala wierność

,,A teraz posluchajcie, panowie...".

szumi Polska". A więc jednak nowe ży-

pisal o swym domu: ,,Chcialbym więc

lektur szkolnych, bo to dzielo mądre

sprawie. Cenzura PRL-u nie dopu-

Dzisiaj przy ulicy Pulawskiej 10

cie, też rodzinne; nowa nadzieja, nowa

tylko, aby czytający przez jego dzieje

i wybitne.

ścila do publikacji wielu jego ksią-

widnieje tablica z napisem: ,,W la-

praca. Wolność!

ujrzeli dzieje swoich domów i swoich

żek, między innymi: ,,Szpitala w Ci-

tach 1958­1974 mieszkal w tym bu-

No i jednak Wańkowicz po

,,Ziele na kraterze" to już inny, także

rodzin, i żeby wywolane wspomnie-

chiniczach", ,,Sztafety", czy ,,Dziejów

dynku (ul. Pulawska 10/35) Melchior

wojnie wrócil do Warszawy

autobiograficzny opis domu, nowego

nie rozdarlo na chwilę nieznośny osad

rodziny Korzeniewskich". Ale pi-

Wańkowicz, a po jego śmierci ­ jego

z emigracji. Jakie byly jego losy

domu zarówno w sensie budowli jak

życia". ,,Ziele na kraterze" jest z jednej

sal też nowe książki, znakomite, jak

wnuczka Anna Erdman i jej mąż Ta-

w kraju?

i przede wszystkim życia rodzinnego,

strony książką pelną afirmacji rodzą-

wspomniane już ,,Tędy i owędy", nie

deusz Walendowski". Powyżej zaś

życia już nowego pokolenia rodziny

cego się życia, codzienności, anegdot,

Wańkowicz byl czlowiekiem nie-

opuszczala go wena twórcza, ani hart

zostala umieszczona druga tablica

Wańkowiczów, w późniejszych cza-

humoru, przywolywanych z pamięci

zwykle odważnym, wychowanym

ducha. Wspomniana książka ukaza-

poświęcona opozycyjnemu salo-

sach i innym miejscu, bo w niepod-

dialogów domowych, cytatów z dzie-

w duchu patriotycznym, co bylo wi-

la się po raz pierwszy w 1961 roku.

nowi literackiemu prowadzonemu

leglej Polsce i w Warszawie. Książka

cinnego slownictwa, opisów wielu róż-

doczne od wczesnej jego mlodości.

,,Tędy i owędy" jako zbiór gawęd kon-

przez malżeństwo Walendowskich.

opowiada o wydarzeniach od 1919

norodnych trudów wychowawczych,

Przypomnijmy, że w latach szkolnych

tynuuje między innymi wątek auto-

Napis brzmi: ,,W tym domu w latach

roku aż do grudnia 1945 roku. Po-

blyskotliwych relacji z wielu podróży

w Warszawie i na studiach w Kra-

biograficzny ,,Ziela na kraterze". Au-

1976­1979 dzialal opozycyjny sa-

lon literacki prowadzony przez Annę

wstala po wojnie, gdy Wańkowicz

wlasnym samochodem autora z żoną

kowie na Uniwersytecie Jagielloń-

tor opisuje w nim lata swej mlodości,

Erdman i Tadeusza Walendowskie-

przebywal na emigracji i ma tak jak

i córkami, także na Kresy, po drogach

skim uczestniczyl w pracach orga-

różnorodne zdarzenia, także w rosyj-

go, propagujący niezależną kulturę ­

,,Szczenięce lata" charakter wspo-

przedwojennej Polski; opisem jej nie-

nizacji niepodleglościowych ,,Pet"

skiej szkole, drogę codzienną do niej,

bywalcy i przyjaciele". Gościl w tym

mnieniowy. Ale nie jest sentymental-

zwyklych miast i zakątków, spotkań

i ,,Zet". W 1917 wstąpil do Pierw-

pierwsze swe westchnienia i milości,

mieszkaniu, między innymi, Zbi-

na, tkliwa, czy pelna goryczy po stracie

z wieloma osobami. A z drugiej strony

szego Korpusu Polskiego gen. Józefa

pojawia się w drugiej części książki

gniew Herbert.

najstarszej córki Krystyny, lączniczki

kończy się porażającym opisem ­ na

Dowbór-Muśnickiego, formowane-

znowu postać jego żony oraz córek,

Warto dodać, że rok przed śmier-

w batalionie AK ,,Parasol" zabitej przez

podstawie relacji żony ­ o jej wędrów-

go w rejonie Mohylewa. Rok później

wspomina o nich w jakimś zaurocze-

cią, Wańkowicz wyprowadzil się ze

Niemców w czasie powstania war-

ce przez doszczętnie zburzoną przez

jako żolnierz tego Korpusu walczyl

niu, ukazuje je znowu w innym wszak

wspomnianego malego mieszkania

szawskiego. To książka też o budowie

Niemców Warszawę. To tragiczna dro-

z bolszewikami, a za udzial w tych

ujęciu niż w poprzednich książkach,

przy ulicy Pulawskiej do wybudo-

z trudem i pietyzmem wznoszonego

ga krzyżowa matki, która po darem-

zmaganiach zostal odznaczony Krzy-

ale również jakże interesującym.

wanej przez siebie willi przy ul. Stu-

domu i o jego zagladzie w kompletnie

nych poszukiwaniach grobu ukocha-

żem Walecznych. W okresie II wojny

Po powrocie do Polski Wańkowicz,

denckiej 50, którą zapisal w testa-

zrujnowanej przez Niemców po po-

nej i bohaterskiej córki pragnie wrócić

światowej byl korespondentem wo-

jako autor wcześniejszych dziel, byl

mencie swej mlodszej córce Annie.

wstaniu naszej stolicy. Pierwsze wy-

do domu którego nie ma: ,,Poranne

jennym w II Korpusie Polskim gen.

już żywą legendą, zdobywal w kraju

Zatem już stary pisarz chcial stwo-

danie ,,Ziela na kraterze" ukazalo się

slońce świeci, rosa lśni na trawnikach

Wladyslawa Andersa. Byl w czasie

na nowo rozglos, mial liczne spotka-

rzyć na nowo w stolicy swój dom. Jego

w Nowym Jorku w 1951 roku. Krajo-

placu Inwalidów. Jeszcze chwila, roz-

bitwy razem z walczącymi żolnie-

nia autorskie, wyglaszal prelekcje

grób znajduje się na Cmentarzu Po-

wa edycja ukazala się w 1957 roku, po

tasują się przed Hotelem Oficerskim

rzami na pierwszej linii pod Monte

w radiu, odnosil sukcesy wśród czy-

wązkowskim w Warszawie.

tak zwanym ,,polskim październiku",

kosze przekupek, rozświergocą dzie-

Cassino. Ponownie zostal odznaczo-

telników. Nie opuszczala go nigdy,

a wydawcą byl Instytut Wydawniczy

ci wracające ze szkól, zadzwoni prze-

ny Krzyżem Walecznych.

także na starość, odwaga osobista.

Na zakończenie naszego wy-

PAX. Glównym tematem dziela jest

pelniony tramwaj, a może wysunie

Jego powrót do kraju, w 1958 roku,

W roku 1964 podpisal tak zwany List

wiadu stara się Pan czasem

wlaśnie życie rodzinne, dzieje milości

się zza rogu znajomy rower i blyśnie

wzbudzil na emigracji polemiki, byl

34, z protestem, przeciwko cenzurze.

przekazać  jakieś  końcowe

autora do przyszlej żony Zofii z Mala-

roześmiana najdroższa twarzyczka

odczytywany przez niektórych jako

Pod pretekstem rzekomej wspólpra-

refleksje.

gowskich herbu Nalęcz, którą poznal

i rozrzucone ciemne wlosy. Cisza zu-

zdrada. Przez innych jako brak roz-

cy z Radiem Wolna Europa trafil na

Myślę, że lektura książek Wańkowi-

w 1914 roku, studentki historii uni-

pelna. Idzie wzdluż parku. Pamięta jak

wagi ­ wsadzanie glowy w paszczę

pięć tygodni do aresztu i wytoczono

cza o których z konieczności wybiór-

wersytetu w Krakowie, zwanej w śro-

Krysia i Tili, zabawnie przysiadając,

lwa, zejście do czerwonych piekiel.

mu proces sądowy. W celi w której

czo i krótko wspominalem ­ a najlepiej

dowisku ,,świętą z kalamarzem", a po

dziecinnymi rączkami sadzily w nim

Wladze PRL-u przyjęly fakt jego

mieszkal, non stop przebywalo dwóch

po prostu je przeczytać ­ oprócz walo-

ślubie w Kijowie w 1916 roku, w do-

pierwsze drzewka. Teraz zbocza parku

rów poznawczych, estetycznych, ubo-

mowym języku ­ Królikiem. Później

pokryte są grobami. Ale nie wszystkich

gacających naszą wiedzę, poszerzają-

barwny strumień wspomnień przy-

jednak widać jeszcze wchlonęly groby.

cych zasób naszego slownictwa, może

woluje narodziny i dorastanie córek ­

Na ulicy Czarnieckiego leży dwóch

pozwolić glębiej spojrzeć na sprawy

starszej Krysi nazwanej Tiliporkiem,

poleglych powstańców. Jeden padl na

naszych wlasnych rodzin, sklonić do

i mlodszej Marty o ksywce Tili. Akcja

trawę na wznak z rozkrzyżowanymi

przemyśleń na ten temat, otworzyć na

książki zaczyna się od poczęcia Krysi,

rękami, drugi leży na progu malego

nie inne, uważniejsze spojrzenie. Bo

sugestywnym opisem: ,,Najpierw byl

domku. Na końcu ulicy widzi sylwet-

tak naprawdę na tym ziemskim padole

embrion. Potem bylo w lonie matki za-

kę swojego domu. Czyżby istnial?... (..)

najważniejszą i bezcenną w wymiarze

mknięte, pulsujące życie. Wreszcie byl

Przed Domeczkiem na Dziennikarskiej

prywatnym jest dla nas nasza rodzina.

dziecinny pokój ­ świat nie do ogar-

­ barykada. Przechodzi przez barykadę

Warto też tworzyć domowe kroniki,

nięcia w calym swoim ogromie, ca-

wprost w rozwaloną furtę ogrodu. Czy

pisać wspomnienia, choćby nie byla to

lej niespożytej różnorakości". Calość

możliwe aby do tego stopnia nie bylo

literatura wielka, najwyższych lotów;

kończy się zwrotem skierowanym do

domu?".

ale za to będzie miala walor bezcen-

nieżyjącej Krystyny, lączniczki ­ jak

Warto zacytować na koniec refleksje

ny, bo będzie prawdziwa, wyjątkowa

wspomnialem ­ w batalionie ,,Parasol",

o tej książce wspomnianej już wcze-

i osobna. Choćby to byly nawet krót-

której prochów nie udalo się odnaleźć

śniej Aleksandry Ziólkowskiej-Bo-

ehm: ,,Wańkowicz w Zielu na kraterze

kie zapiski. Także porządkować albu-

zrozpaczonej matce w gruzach stoli-

my i podpisywać zdjęcia, aby nie byly

cy po upadku powstania. Wańkowicz

z wielką atencją i pietyzmem poka-

kiedyś zupelnie anonimowe. Przecho-

w epilogu dziela pisal: ,,Żyjesz Krysiu-

zal lata okupacji niemieckiej w Pol-

wywać również starannie dokumenty

niu". Jest w tym krótkim zdaniu i roz-

sce oraz cierpienie matki po stracie

i listy. Czyli tworzyć stopniowo archi-

pacz i wiara. Także wiara w ocalającą

córki w Powstaniu Warszawskim (te

wa domowe, bezcenne dla następnych

moc slowa pisanego. Ale jest w nim

fragmenty książki należą do jednych

pokoleń, ale nie tylko. Z tych malych,

przecież zakodowana jeszcze inna

z najbardziej przejmujących obrazów

osobnych cząstek, jak z kamyczków

treść. Bo pewność, że to poświęcenie,

ludzkiego bólu). Autor, który byl poza

z których tworzy się mozaiki, może

ten zryw powstańczy, że ta śmierć ­

krajem w czasie II wojny światowej,

ktoś zloży kiedyś stopniowo wiel-

nie byla daremna. Że byla poniesiona

potrafil z wielkim literackim kunsz-

ką i wspanialą panoramę ­ historię

z wiarą w ostateczne zwycięstwo. To

tem odtworzyć atmosferę powstań-

wspólczesnej nam Polski.

zdanie ­ klamra ­ wyraża niezlom-

czych dni walczącego miasta. Po

ukazaniu się w kraju Ziela na krate-

ną wiarę w sens walki i poświęcenia,

rze w 1957 roku czytelnicy dziennika

Bardzo dziękuję za rozmowę.

tę samą, jaka przyświecala poprzed-

Życie Warszawy uznali tę książkę za

Ja również.

nim pokoleniom Wańkowiczów na

GRÓB MELCHIORA WAŃKOWICZA NA CMENTARZU POWĄZKOWSKIM