15

nr 23 (459) 17­30.12.2024

Kurier kulturalny

www.kuriergalicyjski.com

Lwowa, by stamtąd, po jakimś

czasie ­ również z falszywymi

dokumentami ­ przekroczyć

okupacyjną granicę sowiecko-

-hitlerowską na Sanie, przejść

po podwójnej kontroli sowiec-

kiej i hitlerowskiej przez most

w Przemyślu i dostać się po ja-

kimś czasie do Warszawy. Tam

podjęla dzialalność konspira-

cyjną, brala udzial w druko-

waniu i kolportowaniu prasy

podziemnej, ukrywala broń,

mieszkając z koleżanką Ire-

ną w lokalu który byl punktem

magazynowania i przechowy-

wania tych materialów. Spo-

śród wielu obrazów okupacyjnej

Warszawy podaje w tej części

autobiografii przerażający opis

getta, przez które przejeżdżala

co dzień tramwajem do punktu

konspiracyjnego.

Po uderzeniu Niemiec hitle-

rowskich na ZSRR w czerwcu

1941 roku wrócila do Lwowa

przekraczając już bez żadnych

dokumentów wciąż jeszcze ist-

niejącą i pilnie przez hitlerow-

ców strzeżoną granicę między

dawnymi strefami okupacji.

Po dotarciu do granicy prze-

skoczyla o świcie przez podwój-

ne, wysokie druty w pobliżu

choć daleko, bardzo daleko od

Giedroycia. Caly szereg innych

wszędzie, na każdym kroku,

a tekstem samej autorki rozwija

obsadzonej strażnicy i przez

kraju, od Lwowa. Zlożona i pel-

jej utworów prozatorskich ­ no-

soldaci w swoich szynelach

się w tym dziele także swoisty

większą część drogi na piecho-

na zaskakujących zwrotów losu

wel i opowiadań ukazywal się

koloru starych kartofli, cięż-

,,dialog" nieżyjącej już matki

tę, początkowo przez gęste lasy,

fabula tej niezwyklej książki

po wojnie w periodykach emi-

cy, niezgrabni, o azjatyckich,

z synem. Wkrótce po areszto-

dotarla do celu, do swej rodzi-

kończy się scenami świętują-

gracyjnych. Przeważala w nich

nie dających się rozszyfrować

waniu męża Halszka otrzymala

ny. Tam spotkala się z synkiem

cego zwycięstwo Paryża.

tematyka okupacyjna i wojenna,

twarzach . Mówilo się ,,oni"

,,zaproszenie" na przeslucha-

Oskarem i najbliższymi: ojcem

Halszka,  mając  za  sobą

jak również emigrancka. W lon-

co oznaczalo Sowieci, dzicy,

nie do NKWD. Opis przebiegu

i matką. Ponownie zaangażo-

lwowskie i warszawskie do-

dyńskiej ,,Kronice" opublikowala

niebezpieczni i podstępni. Od

tego spotkania, podczas które-

wala się w dzialalność kon-

świadczenia okupacyjne, dzia-

w kolejnych odcinkach powieść

pierwszych dni okupacji stalo

go oficer staral się sklonić ją do

spiracyjną, pracując w kon-

lalność  konspiracyjną,  nie

,,Isabelle" (1963, w nr 1­20.); jak

się jasnem, że wladza ich będzie

wspólpracy w ujawnieniu miej-

trwywiadzie AK, zajmowala

wrócila po wojnie na stale do

również  opowiadania ,,Kiedy

nieograniczona, a sprawować

sca pobytu jednego z generalów

się wykrywaniem i rozpraco-

Polski. Pozostala do końca ży-

kaczki jadly chleb" (1964) oraz

ją będą w atmosferze terroru".

polskich dzialających wówczas

wywaniem szpicli i szmalcow-

cia na emigracji. Zamieszkala

,,Drogą szedl sobie czlowiek"

Narastający z każdym dniem

we Lwowie w podziemiu i do

ników wydających hitlerow-

we Francji w miejscowości Ar-

(1964) ,a także nowela ,,Icek"

w mieście glód i terror NKWD,

szpiclowania na rzecz sowie-

com Żydów. Choć jej dzialalność

gelès-Gazost w departamen-

(1964). Jej powieść ,,Tej nocy byla

aresztowania i wywózki ofice-

tów, jest mistrzowską relacją

nie zostala wykryta, to jednak

cie Hautes Pyrenées (Wysokie

mgla" (1968) przedstawia z kolei

rów Wojska Polskiego, a także

obnażającą metody, jakimi po-

spowodowala, że zostala przez

Pireneje), w pobliżu Lourdes.

wydarzenia, rozgrywające się na

wielu rodzin na Sybir, to kolej-

slugiwali się najeźdźcy. Klam-

hitlerowców uznana za osobę

Wyszla ponownie za mąż za po-

pograniczu francusko-hiszpań-

ne karty tej opowieści. Jak pisze

stwo o rzekomej wspólpracy

podejrzaną. W związku z tym

znanego w obozie pracy Rober-

skim w wysokich partiach gór

o swym ojcu w ,,Slowie wstęp-

podjętej przez męża z NKWD,

aresztowano ją i po pobycie

ta Guilley, robotnika, a następ-

w latach pięćdziesiątych i sześć-

nym" do tej książki prof. Oskar

także groźby ­ w tym zabrania

w obozie przejściowym, gdzie

nie niezależnego rzemieślnika.

dziesiątych XX w. O jej twórczo-

Czarnik: ,,Po wybuchu II woj-

na zawsze matce malego synka

panowaly poniżające kobiety

Pracowala ciężko wraz z mę-

ści pisali z uznaniem na kilku

ny światowej i zajęciu Lwowa

Oskara ­ mialy ją przekonać,

metody przygotowania do wy-

żem, urodzila mu i wychowala

kontynentach pisarze i kryty-

przez armię sowiecką Leszek

przerazić i sklonić do podjęcia

jazdu, zostala wyslana w gląb

troje dzieci. W miarę możliwo-

cy, między innymi: Benedykt

Czarnik byl wspólzalożycie-

wspólpracy. Wyrażając na nią

Niemiec hitlerowskich na robo-

ści nie zrywala jednak swych

Heydenkorn, Ludmila Brejska-

lem jednej z podziemnych or-

pozornie zgodę i podpisując od-

ty przymusowe. Tam w nieludz-

kontaktów z ojczyzną, przede

-Nawrocka, Stefan Wójcicki,

ganizacji harcerskich powola-

powiednią deklarację, Halszka

kich warunkach, wraz z innymi

wszystkim z synem. W okresie

Zofia Korazynowa, Janusz Ko-

nej na ziemiach wschodnich II

zaraz po opuszczeniu gmachu

więźniarkami z wielu krajów,

stanu wojennego w Polsce nio-

walewski, Halina Mianowska.

Rzeczypospolitej. Na początku

NKWD zdolala w brawurowy

ciężko pracowala stojąc przy to-

sla konkretną pomoc, bo zor-

A także drohobyczanin Andrzej

1940 r. wszedl w sklad ścislego

sposób zmylić ślad i uciec po-

karce od świtu do nocy, po dwa-

ganizowala i wyslala do kra-

Chciuk, autor slynnej ,,Atlan-

kierownictwa konspiracji har-

dążającemu za nią szpiclowi.

naście godzin, pod pilnym nad-

ju wiele transportów z pomocą

tydy" i ,,Opowieści z księstwa

cerskiej dzialającej pod oku-

Nie wrócila później już do swe-

zorem, przez prawie trzy lata

humanitarną. Zmarla 29 sierp-

balaku". Omówila ją również

pacją sowiecką. Aresztowany

go domu, wkrótce ukryla synka

w fabryce amunicji w Arnstadt

nia 1999 r. i zostala pochowa-

świetna znawczyni literatury

przez NKWD, zostal przewie-

u rodziny, a sama, aby uniknąć

w Turyngii. Warunki pracy

na na miejscowym cmentarzu

emigracyjnej Maria Daniele-

ziony do Moskwy. Skazano

aresztowania ­ dzięki pomocy

w tej fabryce jeńców i ich poby-

w Argelès-Gazost.

wicz-Zielińska w swych ,,Szki-

go tam na śmierć i następnie

państwa podziemnego ­ z fal-

tu w obozie pracy, w drewnia-

Na jej malo znany w kraju do-

cach o literaturze emigracyjnej",

rozstrzelano dnia 1 listopada

szywymi, podwójnymi doku-

nym baraku pelnych wszy, plu-

robek literacki skladają się po-

opublikowanych po raz pierwszy

1940. Miesiąc później zosta-

mentami ­ szwedzkim pasz-

skiew, ciąglych kontroli przez

wieści, opowiadania i nowele.

w Paryżu, w 1978 roku.

li w Kijowie skazani na śmierć

portem ­ udala się pociągiem

strażników krążących wraz

Drukowala swe utwory m.in.

Bezpretensjonalny

tytul

i wkrótce rozstrzelani najbliżsi

ku granicy z Litwą, aby dotrzeć

z węszącymi psami, to osobny

w londyńskiej ,,Kronice", ka-

książki Halszki Chmielowskiej-

wspólpracownicy Leszka Czar-

następnie do Szwecji. Niestety,

opis poniżenia i udręczenia, nie

nadyjskim ,,Związkowcu" oraz

-Guilley ,,To bylo tak" mówi la-

nika". W samej książce Halszki

zatrzymana na granicy, trafila

tylko autorki, ale i wszystkich

w innych periodykach na ob-

pidarnie o zamiarze rzetelnego

,,To bylo tak" szczególowy opis

do koszmarnego więzienia so-

wspólwięźniarek.

czyźnie. Największe uznanie

przekazania prawdy o tamtych

rewizji w mieszkaniu Czar-

wieckiego w Lidzie. Opis tego

Pod koniec wojny, wynędz-

zyskala na emigracji jej auto-

dramatycznych wydarzeniach

ników, przed aresztowaniem

padolu cierpienia i nieszczęść,

niale i będące już u kresu sil

biograficzna powieść ,,Spotka-

z okresu wojny dla zachowa-

męża, rozwija autorka wieloma

metod dręczenia i przesluchi-

fizycznych i psychicznych ko-

nia na galerii" wydana w Paryżu

nia wiedzy o nich dla następ-

przejmującymi scenami, uzu-

wania więźniów jest osobnym

biety wyzwolily oddzialy ame-

w 1960 przez Instytut Literacki,

nych pokoleń. I tak się stalo. Aby

pelnia szczególami, jak choćby

i cennym dziś zapisem czasu.

rykańskie. Wcześniej miasto

powstala po wizytach we Fran-

jednak poznać w pelni wartość

ten: ,,Nadeszla chwilą odejścia.

Przed aresztowaniem udalo jej

i pobliskie zaklady zbrojeniowe

cji w 1957 oraz 1958 roku jej

i calą glębię tego wyjątkowego

Mąż mój gotów już do wyjścia

się zniszczyć część falszywych

byly bombardowane i ostrze-

syna Oskara. Przeżycia wojenne

przekazu, trzeba sięgnąć po jego

zbliżyl się do malego i ręką de-

dokumentów. Zostala jej legi-

liwane. Książka ,,To bylo tak"

i spotkania z synem staly się jej

tegoroczne wydanie w oficy-

likatnie gladzil jego jasne wlo-

tymacja szkolna ­ zresztą też

kończy się opisem wyjazdu au-

osnową. Książka doczekala się

nie Grzegorza Boguty, niegdyś

ski. Oskarek ulapal duży guzik

falszywa. Nie rozpoznana ­ po

torki ze zrujnowanych wojną

kilkunastu pozytywnych opi-

dzialacza niepodleglościowego

jego plaszcza i zacząl go swy-

wielokrotnych  przeslucha-

Niemiec do wolnego już Paryża

nii emigracyjnych recenzentów.

w czasach PRL.

mi paluszkami okręcać. Na-

niach ­ zostala w końcu jako

wraz z grupą więźniarek oraz

Stala się literackim wydarze-

stąpila zupelna cisza" (...). Tak

nieszkodliwa dla okupantów

z poznanym w obozie pracy

niem. Autorka zostala uhono-

Halszka Chmielowska-Guil-

więc między slowami wstępu,

nastolatka zwolniona. Wrócila

Francuzem Robertem Guilley.

rowana za nią Nagrodą Literac-

ley, To bylo tak, Wydawnictwo

komentarzami prof. Czarnika,

więc zatloczonym pociągiem do

Życie otwieralo się na nowo,

ką paryskiej ,,Kultury" Jerzego

Nieoczywiste, Warszawa 2024.