18

nr 1 (461) 17­30.01.2025

Okruchy historii

www.kuriergalicyjski.com

Jak Polacy zlamali kod Enigmy,

czyli jak permutacje skrócily II wojnę światową

92 lat temu, w grudniu

przez Niemców i zostala podjęta decyzja

1932 r. polscy matematycy:

o ewakuacji personelu. Rejewski i Zygalski

pomimo oszukania i okradzenia przez prze-

Marian Rejewski, Jerzy

wodnika, przedostali się przez Pireneje do

Różycki i Henryk Zygalski

Hiszpanii. Potem przez Portugalię do Wiel-

zlamali kod Enigmy.

kiej Brytanii. Tam podjęli pracę w jednostce

Wzbudzilo to kilka lat

radiowej Sztabu Naczelnego Wodza Pol-

później podziw Francuzów

skich Sil Zbrojnych przy lamaniu kodów SD

i Anglików oraz zdaniem

i SS. Brytyjski kryptolog Alan Stripp stwier-

dzil, że przydzielenie ich do tych prac bylo

znawców przyczynilo

tym samym, co używanie koni wyścigowych

się do skrócenia II wojny

do ciągnięcia wozu.

światowej o co najmniej

Pracami nad dekryptażem Enigmy

dwa lata, oszczędzając

zajmowali się, korzystając z polskich

życie milionów ludzi.

doświadczeń, już tylko Brytyjczycy

w Bletchley Park i Amerykanie. Brytyj-

ENIGMA

ski wywiad wojskowy oznaczyl Enigmę

ZBIGNIEW DURCZOK

kryptonimem ULTRA, czyli wyższy niż naj-

Po sukcesie w wojnie w1920 r. pol-

Jak ważna byla dla Niemców Enigma

tajniejszy. Polaków, którzy przecież jako

scy kryptolodzy caly czas rozwijali swoje

okazalo się w styczniu 1929 r., kiedy to

pierwsi zlamali niemieckie kody wylączo-

umiejętności nie zaniedbując kontaktu

ambasada niemiecka poprosila Urząd

no z tych prac.

z naukowcami. W 1928 r. ośrodki polskiego

Celny o zwrot do Niemiec bardzo ważnej,

Marian Rejewski po zwolnieniu ze sluż-

radiowywiadu stracily możliwość odczy-

a omylkowo wyslanej stamtąd do Warsza-

by w wojsku polskim w Wielkiej Brytanii,

HENRYK ZYGALSKI, JERZY RÓŻYCKI I MARIAN REJEWSKI

tywania niemieckich depesz wojskowych.

wy paczki. Gorliwość Niemców wydala się

wrócil do Polski. W latach 1949­1958 byl

Zaczęto podejrzewać, że szyfrowano je

podejrzana celnikowi, który ich zbajerowal

pieniądze na drogie garnitury i wczasy

z kopiami wojskowej wersji Enigmy. Knox

inwigilowany przez Urząd Bezpieczeństwa

maszynowo. Zwrócono się do prof. Zdzisla-

mówiąc, że jest sobota, bardzo zimno i za-

w Alpach francuskich"? Jerzy odpowiedzial:

przeslal do Polski szalik ze sceną z wyści-

Publicznego i Slużbę Bezpieczeństwa. Byl

wa Krygowskiego, matematyka z Uniwer-

raz po niedzieli paczka zostanie odszukana.

,,Nie mogę ci, mamo, powiedzieć teraz, gdzie

gów konnych w dowód uznania Polaków

czlowiekiem spokojnym i ostrożnym, a tak-

sytetu Poznańskiego z prośbą o polecenie

Po czym poinformowal wywiad wojskowy,

pracuję i u kogo, ale nie kradnę i nie zabijam

za zwycięzców wyścigu. Uznal również

że bardzo dyskretnym i poza faktem jego

dwudziestu najzdolniejszych studentów.

a wywiad radiowców. Przesylka trafila do

nikogo, ale kiedyś, gdy się dowiesz co robię

za sensowne zatrudnienie Alana Turinga,

pracy w Biurze Szyfrów Oddzialu II Sztabu

Mieli dysponować wiedzą matematyczną,

kierowanej przez Pallutha fabryki AVA,

to będziesz ze mnie bardzo, bardzo DUMNA!

któremu przekazal to czego dowiedzial

Glównego Wojska Polskiego, nie bylo wia-

znać świetnie język niemiecki i wykazywać

wspólpracującej z wywiadem. Paczka

A może wręcz dumna będzie ze mnie nawet

się w Warszawie. Byl to matematyk od

domo prawie nic na temat jego wojennych

się dyskrecją. Zorganizowano dla nich tajny

zawierala Enigmę, którą rozmontowano

cala Polska!".

niedawna zatrudniony jako rezerwowy

losów i pracy nad Enigmą. Po przejściu na

kurs prowadzony przez por. M. Ciężkiego,

i sprawdzono jak dziala. Następnie zlożono,

Pod koniec 1938 roku Niemcy zaczęli

pracownik zespolu kryptologów. Dzisiaj

emeryturę Rejewski napisal wspomnienia,

mjra F. Pokornego oraz inż. A. Pallutha.

zapakowano i poinformowano Niemców,

zmieniać procedury i parametry Enigmy.

Turing jest uważany za jednego z ojców

w których ujawnil swój udzial w zlama-

Uczestnicy kursu: Marian Rejewski, Jerzy

że przesylkę odnaleziono. Niestety byla

Zdaniem agentów świadczylo to o bliskim

informatyki i sztucznej inteligencji.

niu najtajniejszego niemieckiego szyfru.

Różycki i Henryk Zygalski zostali potem

to dostępna na rynku wersja komercyjna

wybuchu wojny. Utrudnilo to też dekryptaż.

Po wybuchu wojny, 5 września 1939 r.

W 1973 ujawniono po raz pierwszy infor-

zatrudnieni w Biurze Szyfrów do rozkodo-

Enigmy, ale ważną informacją byla nad-

Liczba rozszyfrowanych depesz spadla

trójkę kryptologów ewakuowano z Pyrów,

mację o udziale Polaków w rozszyfrowaniu

wywania niemieckich depesz. Ta decyzja,

wrażliwość Niemców na jej punkcie.

z 75% do 10%. Potrzebne byly nowe urzą-

gdzie mieścila się siedziba Biura Szyfrów,

Enigmy. Od tego momentu zacząl oficjalnie

jak się potem okazalo, byla przelomowa

Informacje o Enigmie dotarly oczywi-

dzenia, a na nie duże pieniądze lub wspól-

niszcząc oczywiście uprzednio wszelaką

pisać artykuly o Enigmie. Hobbystycznie

dla przebiegu II wojny światowej.

ście również do Francji i Wielkiej Brytanii.

praca z Francuzami i Brytyjczykami. Biuro

dokumentację ich pracy. Przez Brześć do-

zlamal też szyfr tajnej korespondencji mię-

Nasi kryptolodzy mieli rację. W Niem-

W 1931 r. Schmidt, francuski agent w armii

Szyfrów zdecydowalo się przyjąć zaprosze-

stali się do Rumunii. Brytyjczycy nie chcieli

dzy Józefem Pilsudskim a jego towarzysza-

czech pojawilo się urządzenie szyfrujące

niemieckiej dostarczyl kpt. Bertrandowi

nie Bertranda na spotkanie z Francuzami

pomóc, ale znajomość z Bertrandem otwie-

mi partyjnymi z PPS prowadzonej w 1904

nazwane Enigma, czyli zagadka. Armia

instrukcje wojskowej Enigmy. Pomimo

i Brytyjczykami w Paryżu w styczniu 1939

rala wszelkie drzwi we francuskiej amba-

roku. Zmarl w 1980 roku i zostal pochowa-

znakomitych kryptologów, Francuzi z Sec-

niemiecka zostala wyposażona w najsil-

roku. Na spotkaniu tym Francuzi przekazali

sadzie. Francuzi ,,zalącznikiem" w postaci

ny z wojskowymi honorami na Cmentarzu

tion du Chiffre i Brytyjczycy z MI6 uznali

niejszą maszynę szyfrująca na świecie

część swoich ustaleń, Brytyjczycy, jak zwy-

banknotu przekonali rumuńskie wladze

Wojskowym na Powązkach w Warszawie.

umożliwiającą zachowanie tajności prze-

te informacje za kompletnie nieprzydatne.

kle wyniośli i niegrzeczni, uznali znudzeni,

i wkrótce kryptolodzy wyjechali do Fran-

Henryk Zygalski po wojnie pozostal na

sylanych wiadomości. Jej konstruktorem

Bertrand wierząc w możliwości Polaków

że wiedzą lepiej, a nasi kryptolodzy ,,trzy-

cji. We Francji stali się obiektem przetargu

emigracji w Wielkiej Brytanii, gdzie uczyl

byl Artur Scherbius, który nie dożyl suk-

przekazal je szefowi polskiego Biura Szy-

mali karty przy orderach" badając wiedzę

między Brytyjczykami i Francuzami. Osta-

matematyki w prowincjonalnej szkole. Po

cesu swego dziela. Enigma przypominala

frów Gwidonowi Langerowi, który uznal

i możliwości potencjalnych partnerów.

tecznie pozostali we Francji pracując we

śmierci w 1978 r. jego skremowane prochy

francusko-polskiej jednostce wywiadu PC

maszynę do pisania, ale oprócz klawiatury

je za bardzo cenne. Wkrótce Polacy otrzy-

Kolejne i ostatnie spotkanie odbylo się

rozsypano w Ogrodzie Pamięci w Chiche-

Bruno nieopodal Paryża, która wspólpra-

z 26 klawiszami miala jeszcze trzy do ośmiu

mali kolejne informacje o Enigmie. Przeka-

w Warszawie pięć tygodni przed wybu-

ster. Sześć lat temu, w 2018 r. na cmentarzu

bębnów szyfrujących też z 26 znakami,

zano to wszystko Rejewskiemu. Ukladal

chem wojny. Bez umizgów i gry wstępnej.

cowala z Brytyjczykami z Bletchley Park.

w Chichester postawiono pomnik, na któ-

lącznice kablowe umożliwiające zamianę

on równania, w których niewiadomymi

Ciężki wylożyl karty na stól informując,

Po raz kolejny zlamano kod Enigmy. Po

rym widnieje napis ,,Syn narodu polskiego,

byly permutacje, czyli podstawienia. Moż-

liter i lampki informujące o tej zamianie.

że Enigma zostala zlamana i to lata temu.

upadku Francji nasi kryptolodzy pracowali

poddany brytyjski. Matematyk, kryptolog,

w ośrodku PC Kadyks nad dekryptażem szy-

Dodatkową trudność stanowilo tzw. szy-

liwości bylo gigantycznie dużo ­ liczba

Polacy dokonali tego dzięki czystej mate-

zlamal szyfry niemieckiej Enigmy w 1933 r.,

frowanie polialfabetyczne. To znaczy, że ta

z 27 cyframi!, ale pomogla metodyczność

matyce! Francuzi i Brytyjczycy zamarli

frów w niemieckiej lączności telegraficznej.

twórca Placht Zygalskiego".

sama litera w różnych miejscach meldunku

Niemców, którzy wybrali dość proste roz-

ze zdziwienia. Byli dalej w szoku, gdy Re-

Przebywali na zmianę w Algierii i w nieoku-

Cala trójka zostala w 2000 r. pośmiert-

byla zamieniana za każdym razem na inną.

wiązanie. Zagadka Enigmy zostala rozwią-

jewski, Różycki i Zygalski prezentowali

powanej części Francji ­ Państwie Vichy.

nie odznaczona Krzyżem Wielkim Orderu

Na przyklad pierwsza litera A mogla być za-

zana! Wkrótce dolączyli do niego Różycki

im urządzenia i metody jakimi się poslu-

Jerzy Różycki zginąl wraz z innymi Polaka-

Odrodzenia Polski w uznaniu wybitnych

mieniona na Z, druga na T itd.

i Zygalski. Bylo to w grudniu 1932 roku.

giwali. Szef Brytyjczyków Knox, lingwista

mi na Morzu Śródziemnym 9 stycznia 1942

zaslug dla Rzeczypospolitej Polskiej. Do

Tylko trzy obracające się bębny już

Oprócz wiedzy, zdolności i odrobiny

z wyksztalcenia, uważal, że twierdzenia

roku podczas powrotu z Algieru do ośrodka

licznych upamiętnień naszych wybitnych

PC Cadix. Statek pasażerski Lamoricière,

dawaly dużą ilość możliwości podstawień

szczęścia pomogly też glupota, lenistwo

Polaków o wykorzystaniu matematyki

kryptologów 6 września 2019 r. dodano

liter 263 = 17576. A caly zestaw ­ liczbę

lub brak fantazji Niemców, którzy na po-

są absurdalne. Ostatecznie goście ,,kupili"

którego byl pasażerem, zatonąl w tajemni-

kolejne. W podziemiach kościola Świętych

ustawień, którą trudno sobie wyobrazić

czątku depesz umieszczali zawsze trzy

polskie rozwiązania i wyjechali z War-

czych okolicznościach w pobliżu Balearów.

Piotra i Pawla w Krakowie, w Krypcie Pan-

W 1942 r. ośrodek Kadyks byl namierzany

­ 158 962 555 217 826 360 000! To pra-

kolejne lub takie same litery np. ABC, QQQ.

szawy z calą masą informacji, a także

teonu Narodowego, zlożono w sarkofagu

wie 159 trylionów! Wydaje się niemożli-

Nasi kryptolodzy wymyślili również

urny z ziemią z miejsc związanych z ich

we zlamanie takiego szyfru i na to liczyli

skuteczne urządzenia i metody pomaga-

śmiercią lub pochówkiem.

Byly kryptolog z brytyjskiego ośrod-

Niemcy. Widać też, że nie bez powodu za-

jące i przyspieszające lamanie szyfrów.

ka dekryptażu w Bletchley Park, Gordon

angażowano matematyków do pracy nad

Komputerów jeszcze wtedy nie bylo,

Welchman stwierdzil po wojnie, że pra-

rozkodowaniem. Przecież szyfrowanie to

ale skoro szyfrowala maszyna, to Pola-

cownicy zajmujący się lamaniem kodu

nic innego tylko podstawianie za literę in-

cy skonstruowali maszynę pomagającą

Enigmy Wehrmachtu i Luftwaffe nigdy nie

nej litery, czyli ich ,,wymieszanie", zmiana

w odszyfrowaniu. Posiadali też kopię woj-

ruszyliby z miejsca, jeżeli by nie uzyskali od

kolejności lub po prostu permutacja.

skowej Enigmy zbudowaną przez fabrykę

Polaków, w ostatnim możliwym momencie,

Nie wdając się w ścislą definicję ma-

AVA. Depesze niemieckie byly odczytywa-

szczególów wojskowej wersji Enigmy oraz

tematyczną, permutacje, które pojawily

ne tylko przez Niemców i... przez Polaków.

sposobu jej obslugi.

się w tytule można traktować jako zmie-

Niemcy ciągle zmieniali ustawienia, mody-

Sir Dermot Turing, bratanek Alana

nianie kolejności elementów. Bierzemy na

fikowali Enigmę, ale nasi kryptolodzy za-

przyklad trzy litery: a, b, c i ustawiamy je

Turinga mial w 2019 r. w Krakowie spotka-

wsze szybko potrafili znaleźć rozwiązanie

w różnej kolejności ­ (a, b, c), (a, c, b), (b,

nie z okazji 100-lecia Polskiego Towarzy-

umożliwiające dekryptaż.

a, c), (b, c, a), (c, a, b) i (c, b, a). Możliwych

stwa Matematycznego. Jest on autorem

Kryptolodzy byli bardzo dobrze oplaca-

świetnej książki ,,XYZ Prawdziwa historia

ustawień jest zawsze tyle, ile wynosi

ni, ale wszystko co robili bylo ściśle tajne.

zlamania szyfru Enigmy", o której pisze:

iloczyn od 1 do liczby elementów, które

Jak tajne to byly dzialania, świadczy roz-

,,Książka ta mówi zatem o tych ludziach,

ustawiamy. Dla trzech jest to 1∙2∙3=6, ale

mowa Jerzego Różyckiego z matką Wandą,

PODZIEMIA KOŚCIOLA ŚWIĘTYCH PIOTRA I PAWLA W KRAKOWIE,

a jej celem jest przywrócenie im należnego

dla dziesięciu to już duża liczba 1∙2∙... 10 =

która zadala synowi pytanie: ,,Z czego ty

KRYPTA PANTEONU NARODOWEGO

im miejsca w historii".

3628800, a co dopiero dla 26 liter?

Jerzy żyjesz, gdzie pracujesz? Skąd masz