24

nr 2 (462) 31.01.­13.02.2025

Okruchy historii

www.kuriergalicyjski.com

Wolność zaklęta w blacharskim mlocie

Marcin ,,Lelewel" Borelowski ­ bohater powstania styczniowego

i wzór dla pokoleń

Rzemieślnik, patriota i lider ­

Aktualne przeslanie

Niewiele jest w naszej historii

narodziny niezwyklej

w obliczu wojny

postaci tak nietuzinkowych,

biografii

a zarazem tak symbolicznych

Historia lubi zataczać kolo. Choć dzisiaj

jak pulkownik i rzemieślnik

Marcin Maciej Borelowski urodzil się 29

możemy świętować odzyskanie niepodle-

zarazem, Marcin Maciej

października 1829 roku w Pólwsi Zwierzy-

glości przez Polskę ponad sto lat temu, to

Borelowski ps. ,,Lelewel".

nieckiej pod Krakowem, w rodzinie rzemieśl-

jednak na Ukrainie rozgrywa się kolejny

Ten wywodzący się z ludu

niczej. Jego ojciec byl murarzem, matka zaś

rozdzial dramatycznej konfrontacji z tym

patriota byl prawdziwym

wywodzila się z rodu Noworytów. Warunki

samym zaborcą co przed laty. Zamiary im-

objawieniem powstania

życia mlodego Marcina nie byly latwe ­

perium rosyjskiego nie ulegly zasadniczym

styczniowego (1863­1864),

wcześnie stracil rodziców, dlatego opiekę

zmianom ­ wciąż dąży do podporządkowa-

jednego z najważniejszych

nad nim przejęlo starsze rodzeństwo.

nia sobie suwerennych państw i narodów.

zrywów niepodleglościowych

Przyszly pulkownik już jako dziecko wy-

Postawa powstańców styczniowych,

w dziejach Rzeczypospolitej.

różnial się energią i pasją, co z czasem prze-

w tym ,,Lelewela", przypomina nam o obo-

W dobie, gdy nadal żyjemy

lożylo się na liczne zainteresowania. Chlonąl

wiązku solidarności, empatii i wsparcia wo-

w cieniu dramatycznych

książki historyczne, w tym dziela Joachima

bec tych, którzy walczą o swoją wolność.

wydarzeń za naszą wschodnią

Lelewela, wybitnego polskiego uczonego

W czasach, gdy ukraińscy żolnierze bronią

granicą ­ w czasie bestialskiej

i ideologa niepodleglości. Pod wplywem jego

swojej ziemi przed rosyjską inwazją, przy-

napaści Rosji na niepodleglą

republikańskich i demokratycznych pism

klad Borelowskiego ­ rzemieślnika, który

Ukrainę ­ warto przywolać

przyjąl później pseudonim ,,Lelewel".

stając na czele kilkuset, a niekiedy nawet

postać, która w XIX wieku

W latach mlodzieńczych zdobyl wy-

blisko tysiąca ludzi, mial odwagę powstać

stanowila inspirację dla wielu

ksztalcenie rzemieślnicze: terminowal jako

przeciw potężnej armii carskiej ­ urasta do

warstw spoleczeństwa.

blacharz w Krakowie, potem wyruszyl na

rangi wzoru.

wędrówki czeladnicze po Austrii, Węgrzech

Symboliczny staje się również fakt, że

i Niemczech. Umiejętności techniczne po-

w 1863 roku w oddzialach powstańczych

ARTUR ŻAK

MARCIN BORELOWSKI

lączyl z pasją do nauki języków obcych

walczyli obok Polaków również Litwini,

W ogniu powstania

· Panasówka (3 września 1863 r.) ­ waż-

Borelowski udowodnil, że w dążeniu

i w efekcie stal się czlowiekiem niezwykle

Bialorusini czy Rusini (dziś powiedzieli-

styczniowego

na i zwycięska potyczka, która wzmocnila

do wolności nie liczy się pochodzenie, stan

wszechstronnym. Wszechstronność ta mia-

byśmy ­ Ukraińcy). Wielu z nich nie znalo

Powstanie wybuchlo w styczniu 1863

morale polskich sil.

majątkowy ani wojskowe tradycje. Liczą

la mu się przydać, gdy z żarliwego patrioty

nawet dobrze języka polskiego, ale lączyla

roku, częściowo przyspieszone przymuso-

Ostatnim akordem dzialalności zbrojnej

zmienial się stopniowo w znakomitego or-

się determinacja, poświęcenie i gotowość

ich wizja wolności oraz niechęć do carskie-

wym poborem (,,branką") przygotowanym

,,Lelewela" byla bitwa pod Batorzem, na So-

ganizatora konspiracji.

do pracy na rzecz dobra wspólnego. Dla-

go samodzierżawia. Tak jak wówczas, dziś

przez wladze carskie. ,,Lelewel" szybko stal

wiej Górze, stoczona 6 lub 7 września 1863

Już w 1846 roku, podczas Powstania Kra-

tego też ów ,,bohater z ludu" wplynąl na

również stoimy po stronie narodu, który

się jednym z czolowych dowódców oddzia-

r. Tu wlaśnie doszlo do tragicznego starcia

kowskiego, mlody Borelowski angażowal się

sposób myślenia kolejnych pokoleń ­ tak

nie chce ugiąć się przed brutalną silą.

lów powstańczych, pelniąc funkcję komisa-

z przeważającymi silami rosyjskimi, podpar-

w Galicji, jak i w Królestwie Polskim czy

w dzialalność niepodleglościową, za co spo-

Patrząc z perspektywy czasu, trudno

rza wojennego województwa podlaskiego,

tymi informacjami od szpiegów. Dowódca,

nawet na Litwie i Ukrainie. Dziś historia

tkala go surowa kara chlosty. Doświadczenie

nie dostrzec, jak glęboko i mocno przesla-

a potem dowódcy oddzialu partyzanckiego

ugodzony najpierw w nogę, nie ustąpil. Do-

jego życia i śmierci sklania do refleksji nad

to nie zlamalo go jednak ­ wręcz przeciwnie,

nie powstania styczniowego wciąż rezonuje

na Lubelszczyźnie.

piero druga kula, która trafila go w brzuch,

uniwersalnym przeslaniem, że wolność

utwierdzilo w przekonaniu o konieczności

w naszych sercach. To wyraźny sygnal, że

Z racji zaslug i autorytetu, jakim cie-

pozbawila go życia. ,,Bijcie chlopcy Moskala,

i suwerenność to wartości, o które należy

historie minione nie stanowią jedynie wspo-

walki z zaborcą. Po krótkich epizodach pracy

szyl się wśród rzemieślników, Centralny

a za moją duszę dajcie na mszę świętą!" ­ mial

nieustannie się troszczyć ­ niezależnie od

mnienia o dawno przebrzmialych wydarze-

w objazdowym teatrze w Tarnowie i Rzeszo-

Komitet Narodowy mianowal go pulkow-

zakrzyknąć tuż przed śmiercią.

politycznych okoliczności i aktualnej sytu-

niach, lecz niosą w sobie żywą energię oraz

wie osiadl wreszcie w tym ostatnim, gdzie

nikiem. Bylo to awansowanie niespotyka-

Śmierć Borelowskiego stala się momentem

acji międzynarodowej.

inspirację dla wspólczesnych pokoleń.

otworzyl wlasny warsztat blacharski i stud-

ne w tamtej epoce ­ trudno bowiem bylo

przelomowym tej potyczki: zdezorientowani

Marcin Maciej Borelowski, przybie-

niarski. Tam też zacząl na poważnie rozwijać

Droga do styczniowego zrywu

wyobrazić sobie, by wywodzący się z ludu

powstańcy wycofali się lub rozproszyli. Cialo

rając pseudonim ,,Lelewel" od nazwiska

konspiracyjną siatkę rekrutującą się glównie

majster blacharski osiągnąl tak wysoką

ich dowódcy ­ czlowieka ,,zwyczajnego" po-

Powstanie styczniowe wybuchlo

wielkiego polskiego historyka i demokraty,

spośród rzemieślników.

rangę. A jednak zdolności organizacyjne

chodzenia, lecz o niezlomnym duchu ­ zostalo

w momencie, w którym spoleczne napię-

dokonal swoistego wylomu w hierarchii

Warszawskie początki

i przywódcze Borelowskiego, a przede

pochowane w zbiorowej mogile razem z ciala-

spolecznej XIX wieku. Jego charyzma, nie-

cia w Imperium Rosyjskim i calym regionie

wielkiej konspiracji

wszystkim jego niezlomna postawa, budzi-

mi kilkudziesięciu innych poleglych. Legenda

zlomność, a przy tym skromne, rzemieślni-

osiągnęly punkt kulminacyjny. W Króle-

ly podziw nawet w kręgach szlacheckich.

,,Lelewela" zaczęla żyć wlasnym życiem.

stwie Polskim od przelomu lat 50. i 60. XIX

Choć Rzeszów przyjąl ,,Lelewela"

cze pochodzenie ukazywaly, że o dumie na-

Jego oddzialy walczyly na Podlasiu,

wieku narastal ferment: organizowano

z sympatią, wkrótce okazalo się, że cen-

rodu decyduje nie rodowód, lecz gotowość

Dziedzictwo i pamięć ­

Lubelszczyźnie i w regionie Bilgoraja, wie-

do slużby wspólnocie.

masowe manifestacje patriotyczne, nabo-

trum organizowania powstańczego ruchu

sztafeta pokoleń

lokrotnie rozbijając rosyjskie garnizony,

przesuwa się do Warszawy ­ tam narasta-

Dziś, gdy Polska i Ukraina budują re-

żeństwa żalobne i wiece, podczas których

zdobywając broń i konie, a następnie kry-

lacje oparte na wspólnej, trudnej historii

wyrażano sprzeciw wobec carskiego uci-

ly manifestacje patriotyczne, tam zaczęto

W niedlugim czasie postać ,,Lelewela"

jąc się w lasach. Dzięki licznym kontaktom

sku. Nie bylo to zresztą jedynie zjawisko

tworzyć struktury przyszlego zrywu. Bo-

stala się szeroko rozpoznawalnym symbo-

i podobnym dążeniu do wolności, warto

i wsparciu, jakiego udzielaly mu komite-

polskie ­ w wielu częściach Imperium ,,na-

relowski zdecydowal się więc na przenosi-

lem rzemieślnika-patrioty. Imię Borelow-

pamiętać o takich bohaterach jak ,,Lele-

ty dzialające w Galicji (np. w Rzeszowie,

wel". Ich legenda wykracza daleko poza

rodowa wiosna" przybierala na sile.

ny do stolicy Królestwa Polskiego.

skiego nadawano ulicom w wielu miastach:

Przemyślu, a zwlaszcza w majątku Paw-

granice jednego państwa i jednego stule-

Wszyscy mieli nadzieję, że klęska Ro-

W Warszawie też prowadzil zaklad bla-

w Lublinie, Krakowie, Przemyślu, Często-

likowskich w Medyce), niemal po każdej

sji w wojnie krymskiej (1853­1856) zmusi

charski i studniarski. Swoje umiejętności wy-

cia. W chwilach najcięższych prób potrafi

chowie, Chrzanowie, Bilgoraju, Janowie Lu-

przegranej potyczce byl w stanie ponownie

cara do choćby częściowych ustępstw

korzystywal jednak nie tylko do zarabiania

belskim i Nowym Sączu. Już przed I wojną

dodać odwagi i wlać w serca przekonanie,

formować nowe oddzialy i wracać do walki.

wobec podbitych narodów. Tymczasem

na życie, ale także do wsparcia powstania,

światową w Rzeszowie ufundowano tablicę

że pragnienie wolności bywa silniejsze niż

Pamięć i świadectwa tamtych dni po-

brutalne represje i tak zwana ,,branka"

które wybuchlo w 1863 roku. Wraz z druka-

upamiętniającą go na gmachu ,,Sokola".

najpotężniejsza armia.

twierdzają, że ,,Lelewel" byl nie tylko od-

do wojska rosyjskiego zaplanowana przez

rzami przygotowywal ulotki, odezwy Rządu

W setną rocznicę powstania wladze

Dla nas, wspólczesnych, przeslanie

ważny, lecz także wyjątkowo troszczyl się

namiestnika Aleksandra Wielopolskiego

Narodowego, organizowal patriotyczne wie-

i spoleczeństwo polskie odnowily pamięć

,,Lelewela" jest wyjątkowo czytelne. Wy-

o podkomendnych. Wedle relacji, staral się, by

przesądzily o wybuchu zrywu. W nocy

ce i rocznicowe obchody, w których licznie

o ,,Lelewelu", odslaniając pamiątkowe tabli-

roslo z tej samej troski o los zwyklych lu-

powstańcy byli godnie wyposażeni, zachęcal

z 22 na 23 stycznia 1863 roku mlodzi kon-

uczestniczyli stoleczni rzemieślnicy.

ce w wielu miejscowościach, między innymi

dzi i praw czlowieka, z tego samego buntu

do ćwiczeń wojskowych, a za wzór stawial

spiratorzy i milośnicy wolności chwycili

Co znamienne, ,,Lelewel" potrafil zjedny-

w Chrzanowie. Postać ta pojawiala się w po-

przeciwko niesprawiedliwości i ciemięże-

legendę kosynierów spod Raclawic i postać

wać sobie zarówno ludzi mlodych, dopiero sta-

za broń. Do walki przystępowali przedsta-

ezji i prozie, powstawaly liczne wspomnie-

niu. Nie potrzebowal królewskiego herbu,

Tadeusza Kościuszki. Jego podejście sprzyjalo

wiciele praktycznie wszystkich warstw

jących na progu doroslego życia, jak i doświad-

nia i wiersze ­ odnotowano literackie dziela

by stworzyć skuteczną formację powstań-

silnej integracji ludzi z różnych grup: ubogich

spolecznych: zarówno potomkowie zna-

czonych majstrów, mających za sobą dlugie

Marii Konopnickiej, Walerii Szalay czy Teofi-

czą ­ wystarczyl mu hart ducha, wola

chlopów, rzemieślników czy drobnej szlachty.

nych rodów szlacheckich, jak i chlopi oraz

lata pracy w warsztatach. W efekcie utworzyl

la Lenartowicza, w których nawiązania do

dzialania i przekonanie, że naród, który

rzemieślnicy.

siatkę liczącą setki, a może nawet tysiące cze-

bohaterskiego majstra z Pólwsi Zwierzy-

pragnie żyć w wolności, może przeciwsta-

Bitwy i śmierć pod Batorzem ­

Powstanie szybko rozlalo się na tereny

ladników i robotników chętnych do konspira-

nieckiej byly niezwykle poruszające.

wić się nawet największemu imperium.

narodziny legendy

Litwy, Bialorusi i Ukrainy ­ dawnych ziem

cyjnej dzialalności. Zaangażowal się przy tym

Do dzisiaj Borelowski uosabia przeko-

Niech więc pamięć o Marcinie ,,Lele-

Borelowski stoczyl wiele bitew i poty-

w rozbudowę tzw. policji narodowej, prze-

Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Wzajem-

nanie, że w walce o wolność nie potrzeba

welu" Borelowskim dodaje nam sil, gdy

czek. Do najbardziej znanych należaly starcia:

ne przenikanie się tradycji i kultur, a także

ksztalconej później w Żandarmerię Narodową.

szlacheckich herbów czy wielkiego majątku.

w naszych czasach staramy się, podobnie

· Pod Krasnobrodem (24 marca 1863 r.),

Dokonywal też rzeczy, które mogly

Jest żywym dowodem na to, iż każdy, kto ma

wspólne doświadczenie ucisku carskiego

jak on, nie stać obojętnie wobec cierpienia

gdzie zostal ciężko pobity, ale mimo to urato-

się wydawać niemożliwe: samodzielnie

w sercu milość do Ojczyzny, może dokonać

wytworzylo na chwilę wyjątkową wspól-

i przemocy. Wspomnienie tego niezwykle-

wal część swoich ludzi i wycofal się w lasy.

wyrabial czcionki do tajnych drukarni, or-

rzeczy niezwyklych. Dla pokolenia Legionów

notę losu. Tę wielonarodową perspektywę

go bohatera styczniowej nocy przypomi-

· Pod Borowymi Mlynami (16 kwiet-

Pilsudskiego przyklad ,,Lelewela" stano-

ganizowal fabryki kos i lanc, negocjowal

podkreślal symbol powstańczego Rządu

na, że czasem to wlaśnie ,,maly czlowiek"

nia 1863 r.), gdzie oddzial powstańczy mu-

zakupy broni. Równocześnie zdobywal po-

wil inspirację i swoistą spuściznę moralną.

Narodowego: Orzel Bialy, Pogoń i Archa-

­ skromny rzemieślnik z warsztatu w Rze-

sial się cofnąć wobec kilkukrotnej przewa-

W II Rzeczypospolitej legenda Borelowskie-

parcie mieszczan i chlopów, uświadamiając

niol Michal. W tym nurcie należy postrze-

szowie ­ potrafi zmienić bieg historii. I że

gi carskiej.

go splotla się z legendą innych lokalnych bo-

gać również Marcina Borelowskiego, dla

im, że powstanie to sprawa calego narodu.

wolność, choć okupiona krwią i ofiarą, ma

· Pierwsza bitwa pod Chruśliną (30

Już wtedy, w roku poprzedzającym wybuch

haterów (np. Leopolda Lisa-Kuli z Rzeszowa)

którego najważniejsza byla wolność ­ tak

nieprzemijającą wartość, w imię której ko-

maja 1863 r.), w której dowodzone przez niego

w barwną mozaikę pamięci o narodzie, który

zrywu, mówil otwarcie, że ,,wolna Polska

dla Polaków, jak i wszystkich innych naro-

lejne pokolenia muszą być gotowe stanąć

wojska odparly atak i odniosly zwycięstwo.

nie może istnieć bez wolnego chlopa".

wciąż walczy o swoją niepodleglość.

dów ciemiężonych przez carat.

do walki, jeśli zajdzie taka potrzeba.