8

nr 3 (463) 14­27.02.2025

Kurier kulturalny

www.kuriergalicyjski.com

Naukowcy o Polakach, którzy zostali na Wschodzie

Pod koniec 2024 roku

literami, to gubilibyśmy różne nazwiska,

polskiego dziedzictwa kulturowego, to nie

w Przemyślu odbyla

aneksy, więc uznaliśmy, że ten model bę-

chcialbym być zlym prorokiem, ale nigdy

się I Międzynarodowa

dzie najwygodniejszy. W tej chwili myśli-

Polska nie będzie miala deputowanego

my o pięciu tomach. Na liście nazwisk, któ-

Rady Najwyższej, który będzie Polakiem

Konferencja Naukowa

re powinniśmy opisać, jest nazwisk okolo

albo będzie chcial dzialać szczerze na rzecz

,,Polacy na Ukrainie.

600, ale pewnie opiszemy 450­500, bo

Polski na Ukrainie ­ zaznaczyl prof. Stani-

Historia ­ teraźniejszość

jest szereg postaci co do których wiemy,

slaw Stępień.

­ przyszlość". Studium

że odegraly ważną rolę, ale brakuje nam

Europy Wschodniej

Polacy na Wschodzie byli

szeregu podstawowych informacji. Cza-

i będą

Uniwersytetu

sami przesuwamy je z tomu na tom. Nie

wszyscy recenzenci to rozumieją. Na przy-

Warszawskiego

Wywiad

klad, dlaczego ks. Chomicki jest w 3 tomie,

zaprezentowalo tam I tom

z ADAMEM HLEBOWICZEM

wybitna postać patriarchy Podola ­ jak

monografii zbiorowej pt.

mówiono na niego. Ale to że jest w trzecim

,,Polacy na Ukrainie od

Skąd wzięlo się u Pana tak

tomie, nie umniejsza znaczenia tej postaci.

Powstania Styczniowego

dlugotrwale i glębokie zain-

Ważną rzeczą bylo również to, że tytul:

do XXI wieku". Swoje prace

teresowanie losem Polaków

,,Zostali na Wschodzie", a nie ,,Zostali na

na terenach bylego Związku

Kresach". Wykraczamy poza Litwę, Lotwę,

prezentowali również

Sowieckiego?

Moldawię, Ukrainę. Idziemy dalej ­ do Rosji,

polscy naukowcy prof. dr

Pewne korzenie rodzinne, chociaż na

na Syberię, do Kazachstanu, do republik Azji

hab. Stanislaw Stępień

początku nie mialo to żadnego zna-

Środkowej. Oczywiście, tamtych biogramów

(,,Powstańcy styczniowi

czenia. Jakieś pierwsze przypadkowe

jest niewiele, niewiele inteligencji pozostalo.

w Twierdzy Kijowskiej.

poszukiwanie swych korzeni. Wyjazd

Nawiązuję tutaj do tego o czym mówil prof.

Zarysy biogramów"), prof.

pierwszy do Wilno-Grodno-Lida, krót-

Stępień ­ potomkowie zeslańców: prof. Bole-

ko mówiąc Litwa-Bialoruś. Drugi wy-

dr hab. Henryk Stroński

slaw Szostakowicz, badacz dziejów zeslań-

jazd ­ do Lwowa. ,,Pojadę na Wschód"

ców w wyniku powstania styczniowego, po-

(,,Marchlewszczyzna

­ powtarzalem w rozmowach. A to byly

tem powstania zabajkalskiego, który odkryl

1925­1935. Polski rejon

jeszcze czasy Związku Sowieckiego.

swoją polskość zajmując się tym tematem.

narodowościowy na

Zakochalem się w tych terenach, a póź-

Trochę z przypadku zacząl badać swoje ko-

sowieckiej Ukrainie")

niej jakby coraz bardziej świadomie

rzenie. Rodzina spod Oszmian.

i red. dr Adam Hlebowicz

jeżdżąc, badając, pisząc - to bylo jakby

Ważną rzeczą jest ikonografia. Od po-

("Zostali na Wschodzie.

potwierdzenie swoich korzeni. Z wy-

czątku byl pomysl, żeby to byl slownik,

ksztalcenia jestem historykiem, ab-

który opisuje te postacie w sposób narra-

Slownik Inteligencji

solwentem Katolickiego Uniwersytetu

cyjny, czyli żeby nie tylko odnotować datę

Polskiej w ZSRS

Lubelskiego i w zasadzie już praca ma-

urodzenia, śmierci, wyksztalcenie, rodzinę

1945­1991").

gisterska na KULu pod okiem profesora

ADAM HLEBOWICZ

etc., tylko za pomocą tych wlaśnie źródel

Tomasza Strzembosza poświęcona byla

narracyjnych pokazać kim byli, więc wyko-

ks. Henrykowi Hlebowiczowi. Wtedy

dużo biogramów osób, o których nikt by nie

przekroczyć Zbrucz. Tu duża zasluga prof.

rzystanie korespondencji, wspomnień, re-

TEKST I ZDJĘCIA

nie byl jeszcze blogoslawiony. W 1999

uslyszal. Na przyklad o Fiffarkach w Czer-

Strońskiego, opisal kilka postaci z Kijo-

lacji świadków. To jest bardzo ważne. Oraz

KONSTANTY CZAWAGA

roku zostal ogloszony blogoslawionym.

niowcach, siostrach-bliźniaczkach starsze

wa czy z tych terenów I Rzeczpospolitej.

ikonografia. Poslużę się tutaj zdjęciem,

A rozwijalo się to w dwóch zasadni-

pokolenie jeszcze pamięta, ale mlodsze już

W trzecim tomie jest opisany organista

które pochodzi od Profesor Krasowskiej,

Każda z tych prac niewątpliwie zaslu-

czych kierunkach. Jedno to Kościól

nie. Nie wie co one zrobily dla utrzymania

z Homla Wincenty Lupianin.

siostry Fiffar z Czerniowiec na Bukowinie.

guje na popularyzację dokonanych badań.

Katolicki w dawnym Związku Sowiec-

polskości na Bukowinie calej, nie mówimy

Jeśli ktoś lubi filmy hollywoodzkie to

Siostry bliźniaczki, tak samo się ubieraly,

Tym razem zwrócimy uwagę na ostatni do-

kim, a drugie zagadnienie to Polacy na

tylko o Czerniowcach. O ks. Krajewskim jesz-

w tych biogramach znajdzie tyle sensacyj-

niewielkiego wzrostu. Bardzo eleganckie

robek znanego polskiego dziennikarza i hi-

wschód od linii Bugu-San, które już

cze ludzie pamiętają na Bukowinie, ale już

nych wątków. Te osoby mialy niesamowite

panie, które przez lata prowadzily naucza-

storyka Adama Hlebowicza, który z dumą

ponad 40 lat poznaję, badam i staram

o Ludwiku Markulaku nawet nikt nie wie, że

życiorysy. Przytoczę historię Bronislawy

nie języka polskiego w Czerniowcach. Co

przedstawil już trzeci tom ulożonego pod

się ten temat maksymalnie poznać.

taki byl, oprócz malej miejscowości, w której

Ejsmont. Na Bialorusi mamy na ogól du-

jest ważnego na tym zdjęciu? To zdjęcie po-

jego redakcją naukową slownika o inte-

się urodzil, uczyl polskiego i katechezy. Dzię-

chowieństwo i nie ma polskiej inteligencji,

chodzi z lat 70., one są pod pomnikiem pol-

ligencji polskiej pozostalej na terenach

Jak zachowala się polskość

kuję, że również takie osoby znalazly miejsce

praktycznie w ogromnej większości wyje-

skich żolnierzy w Rarańczy. To są niesamo-

Związku Sowieckiego po II wojnie świa-

wśród potomków zeslańców na

w slowniku. W kategorii pamięci biograficz-

chala. Bronislawa Ejsmont, absolwentka

wite historie. Za pomocą fotografii jesteśmy

towej. W książce są przedstawione syl-

Sybir, gdzie Pan też bywal?

nej to jest bardzo ważne ­ zaznaczyla prof.

klasyki na Uniwersytecie Stefana Batorego

w stanie opowiedzieć historię. Te zdjęcia są

wetki kaplanów, nauczycieli, naukowców

Byla zasadnicza różnica pomiędzy

Helena Krasowska.

w Wilnie, wyjeżdża w 1945 r. do niewielkiej

bardzo istotnym elementem.

i innych przedstawicieli elit polskich. Jedni

czasami carskimi a czasami bolsze-

miejscowości Soly na Bialorusi, gdzie pro-

Slownik Inteligencji Polskiej. Staraliśmy

nie chcieli, a inni nie mogli osiąść w powo-

Podsumowując prezentację

wickimi, następnie sowieckimi. Po-

boszczem zostaje jej kolega ze studiów, je-

się to określenie zastosować dość szeroko,

jennej Polsce. Podjęli misję przeciwsta-

książek, prof. Stanislaw

lacy byli represjonowani w imperium

zuita o. Józef Marsander. Ona prowadzi taj-

to znaczy są tu Polacy, ale także są ludzie in-

wiania się sowietyzacji, ocalenia języka,

Stępień, dyrektor

Romanowych, natomiast na zeslanie

ne nauczanie dzieci języka polskiego i religii.

nych narodowości, pewne wybory są oczy-

kultury, przechowania wiary. Nie zabiegali

Poludniowo-Wschodniego

jechala elita, szlachta. Ludzie, którzy

I teraz rzecz zabawna.

wiste ­ Ormianie, Tatarzy, Karaimi, Żydzi,

o honory, nie liczyli na ordery czy wyrazy

Instytutu Naukowego

byli u szczytu polskiego narodu. Byli

Bialorusini, Ukraińcy. Jest na przyklad An-

uznania. Niczym żolnierze na straconych

Lata 50­60. Nieduża wieś

w Przemyślu powiedzial:

to często ludzie zamożni. Ludzie, któ-

toni Slonimski w trzecim tomie ­ czlowiek,

placówkach pelnili slużbę, nie zważając na

na Bialorusi, a Bronislawa

rzy mieli pieniądze. To istotnie różni

­ Jako historycy, jako naukowcy je-

którego można uznać za Polaka, za Rosjani-

jej dramatyczne konsekwencje ­ więzienia

Ejsmont z Józefem

imperium carskie od imperium ko-

steśmy odpowiedzialni za zachowanie pa-

na i za Żyda, bo takie mial korzenie i powią-

i lagry sowieckie, represje.

munistycznego. Nawet gdy byli re-

Marsanderem rozmawiają

mięci o Polakach, o polskim dziedzictwie

zania. Niekiedy są tam osoby, z rzadka, ale

Podczas prezentacji

presjonowani, poza wyrokami śmier-

kulturowym na wschodzie. Ale to jest też

są, które się jasno deklarowaly. W trzecim

wieczorami na plebanii

Adam Hlebowicz powiedzial:

ci, które też się odbywaly zwlaszcza

zadanie państwa polskiego jako mecena-

tomie jest Algis Kalėda, wybitny polonista,

w grece albo po lacinie.

po powstaniu Styczniowym to jed-

­ W historiografii mamy stwierdzenie,

sa, to jest też zadanie polskiej dyplomacji.

Litwin. W warunkach państwa sowieckiego

Żeby nikt nie zrozumial,

nak mogli zarabiać pieniądze, mogli

że inteligencja polska wyjechala w 1939

Dotychczas nie ukazala się żadna historia

Kalėda czy prof. Vladas Drėma, wybitny hi-

żeby nie doniósl.

funkcjonować. I to byla ta zasadnicza

roku, czyli w pierwszej fali ekspatriacji

literatury polskiej po ukraińsku. Przecież

storyk sztuki, kolega Czeslawa Milosza na

różnica. Kiedy Polak znalazl się w tej

i drugiej fali ekspatriacji w latach 1955­

Zapytam jeszcze wspólautorów, gdzie

my tu dyskutujemy, że nie wszyscy Pola-

Uniwersytecie Stefana Batorego przed woj-

diasporze, znalazl się w bardzo trud-

59, a zatem Polaków-inteligentów na

są luki w naszym slowniku, które trzeba

cy znają język polski. Zadaniem polskiej

ną ­ ci ludzie w czasach, kiedy opowiadanie

nych warunkach, ale mógl się wów-

wschodzie w Związku Sowieckim nie bylo.

wypelnić?

dyplomacji jest także propagowanie kul-

się za kulturą polską, robienie czegokolwiek

czas rozwijać. I to też bardzo ciekawy

Generalnie jest to prawda, natomiast te

tury polskiej. Dotychczas nie ukazala się

dla kultury polskiej nie bylo nagradzane.

Prof. Helena Krasowska

proces przeksztalcania się warstwy

calościowa synteza historii Polski. Książka

tomy pokazują, że nie do końca. Pierwot-

Wręcz przeciwnie, bylo traktowane jako

w trakcie prezentacji książek

szlacheckiej w inteligencką. Czy-

nie byl zamysl, że zmieścimy się w trzech

,,Historia Literatury Polskiej" Czeslawa Mi-

taki wyskok przeciwko temu co glosi ofi-

dodala:

li ludzie, którzy nie mieli już ziemi,

tomach, opiszemy tę inteligencję polską,

losza w przekladzie na język ukraiński ro-

cjalnie partia komunistyczna.

gdyż często im tę ziemię zabrano,

która pozostala. W trzech tomach mamy

­ Biogramów zaplanowaliście państwo

dzila się przez wiele lat. Osobiście dostalem

Ciekawa sytuacja, jeśli chodzi o Pola-

stawali się lekarzami, architekta-

od Czeslawa Milosza prawo do przekladu

opisanych 259 osób, te biogramy napisaly

bardzo dużo. Cieszę się że moglam zapro-

ków na Ukrainie. Patrząc na oficjalne sta-

mi, leśniczymi, czasami badaczami

43 osoby, wśród nich Profesor Helena Kra-

i do wydania. Ta książka dzięki Fundacji

ponować biogramy z Bukowiny i z Republi-

tystyki liczba Polaków na Ukrainie maleje

naukowymi. W ten sposób rozwijali

Wolność i Demokracja ukazala się w mikro-

sowska, prof. Henryk Stroński, autorzy są

ki Moldawii. A także ze Slobody Raszków

gwaltownie. Jak to zestawimy z Polakami

się i tu możemy powiedzieć: wklad

zarówno z tych krajów, które opisują, jak

bohatera, który bardzo dużą rolę odegral

skopijnym nakladzie 500 egzemplarzy. Czy

Bialorusi i z Polakami Litwy, to widać,

polskiej diaspory w rozwój Rosji car-

i z Polski. Są to naukowcy, są to czasami

w utrzymaniu polskości i religijności. Zapew-

ci Polacy na wschodzie, którzy nie znają

że tu jest największy ubytek. Natomiast

skiej, zwlaszcza pod koniec XIX i na

czlonkowie rodzin ­ w pojedynczych wy-

języka polskiego, ci Ukraińcy, którzy chcie-

ne też do Państwa apel, gdyby Państwo wie-

w slowniku naszym zdecydowanie naj-

początku XX wieku jest nie do prze-

padkach. Są to dzialacze polscy. W pierw-

dzieli o osobie, która jest naprawdę zaslużo-

liby zainteresować się historią i literaturą

większa liczba Polaków jest opisana

cenienia. To mnóstwo budowli, mo-

szym tomie pierwszych osiem biogramów

polską mają to robić z podręczników rosyj-

na, warta uwagi dla przygotowania takiego

wlaśnie z Ukrainy. Oczywiście, dominuje

stów. Czy to będzie Charków, czy to

napisal Andrzej Poczobut i trzeci tom jest

biogramu, proszę zglaszać. Lista jest jeszcze

skich? Mówilem o kilkunastu latach starań

Lwów. Z przyczyn naturalnych. Nato-

będzie Kijów, ale to będzie też Irkuck,

wlaśnie zadedykowany Andrzejowi. Uklad

otwarta. Pan redaktor mówi, że jest zapla-

o zdobycie pieniędzy na wydanie tej książki,

miast staramy się wlaśnie wyciągnąć jak

Krasnojarsk, ówczesne Petersburg,

slownika jest holenderski, czyli w każdym

odpowiedź byla taka: no przecież Ukraińcy

nowanych pięć tomów, ale myślę, że będą

najwięcej postaci, które są malo znane,

Moskwa ­ wszędzie tych Polaków

tomie mamy hasla od A do Z. Ulatwia to

kolejne. Wartością slownika pod redakcją

czytają po polsku! Jeśli takie podejście bę-

malo rozpoznane. Staramy się dotrzeć

odnajdziemy.

nam, oczywiście, pracę, bo gdybyśmy szli

Adama Hlebowicza jest to, że w nim jest

dzie państwa polskiego jako mecenasa do

do tych ośrodków jakby nieoczywistych,