9

nr 3 (463) 14­27.02.2025

Kurier kulturalny

www.kuriergalicyjski.com

Jakie ciekawe momenty po-

Z życzliwym uśmiechem zbliżyl się do mnie

zostaly w pamięci ze spotkań

i spytal skąd przyjechalam i co interesuje

z Polakami na Wschodzie?

mnie w tym piśmie. W czasie tej rozmowy

Polacy, których spotykalem w tych

zaprosil mnie do siebie. Przyszlam tegoż

pierwszych latach, mocno zapadli mi

wieczora. Drzwi otworzyla doktor filologii,

w pamięć. To byli państwo Adam-

rdzenna lwowianka, Maria Chmielowska.

scy we Lwowie, to byla Irena Są-

Wiele lat swego życia poświęcila opiece i po-

decka w Krzemieńcu. To byl ksiądz

mocy domowej dla profesora".

Józef Obremski w Mejszagole. To byl

Dodać należy, że mieszkanie prof.

ksiądz Piotr Bartoszewicz w Żoludku

Gębarowicza nie funkcjonowaloby tak

na Bialorusi. Spotykalem tych ludzi

sprawnie gdyby nie codzienne dochodze-

i podziwialem ich, w jaki sposób oni

nie i zarządzanie nim przez wspomnianą

przetrwali te ciężkie czasy sowiec-

powyżej dr Marię Chmielowską, przedwo-

JAN MALICKI, STANISLAW STĘPIEŃ, HENRYK STROŃSKI, ADAM HLEBOWICZ, HELENA KRASOWSKA

kie. Jak to bylo możliwe? Patrzylem

jenną pracownicę Muzeum im. Lubomir-

z pewnym podziwem na imponujące

Uniwersytet, Politechnika, Zapolska,

w Kazachstanie". To są też wielkie te-

skich i Bibliotekę Ossolineum, wychowan-

udalo się zachować, przygotowując publika-

biblioteki, które u nich staly. Patrzy-

Konopnicka, Grottger... Możemy wy-

maty, które należy badać.

kę profesora.

cje naukowe, zachowując postawę niezlom-

lem na przedwojenne wydania ksią-

mieniać i wymieniać te nazwiska.

W swoim mieszkaniu profesor prowa-

nego Polaka w opuszczonym przez rodaków

Dzisiejsza  konferencja  za-

żek. To bylo naprawdę imponujące.

We Lwowie oczywiście bycie Pola-

dzil też szeroką korespondencję, glównie

mieście. Jednocześnie mial jednoznacznie

świadczyla też, że potrzebuje-

Natomiast innych ludzi spotykalem

kiem jest czym innym. Tutaj Polacy

z luminarzami polskiej nauki, ale i z bliską

negatywny stosunek do komunizmu i so-

my kolejnych poważnych ba-

bardzo wielu. Bylem parokrotnie na

od zawsze byli. To Semper Fidelis nie

rodziną. Starannie inwigilowana przez so-

wieckiego systemu wladzy. Profesor miesz-

dań naukowych o Polakach na

Syberii. Bylem w Kazachstanie.

wzięlo się z niczego. Oczywiście mie-

wieckie slużby specjalne, wymagala szcze-

kal w niewielkim dwupokojowym miesz-

Ukrainie.

liśmy też bardzo dużą zorganizowaną,

gólnej ostrożności w tym, co i jak pisal.

kaniu przy ulicy Dobrolubowa 9, dawnej

Może zadam takie pytanie: czy

zwartą spoleczność polską w Kijowie

Zajmuję się tą tematyką ponad trzy-

Świadomy tych zagrożeń polski naukowiec

Senatorskiej. Mimo niewielkich gabarytów

można być Polakiem nie znając

czy w Odessie, ale one, powiedzmy

dzieści lat. W latach 90. ukazywaly

potrafil jednak ominąć te sidla, choć bolalo

obu pomieszczeń gromadzil tu jednak wiele

języka polskiego?

sobie szczerze, przestaly istnieć na

takie prace. W ostatnich minionych

go niejednokrotnie dlugie przetrzymywanie

zbiorów, bogatą bibliotekę, wiele drobnych

Pytanie zasadnicze. Odpowiedź laika

skutek deportacji ludności, wyjaz-

dwudziestu latach nie ma tak poważ-

listów i kartek pocztowych.

przedmiotów kolekcjonerskich, które chęt-

by brzmiala: ,,No jak? No nie. Nie znasz

dów. Jest tych przyczyn bardzo dużo

nych opracowań. To jest niezwykla

Drugą ważną postacią lwowskiej huma-

nie zbieral. Nade wszystko w tym lwowskim

języka to nie jesteś reprezentantem

i ci Polacy, którzy są dzisiaj w Kijo-

zasluga Studium Europy Wschodniej,

nistyki byl w okresie powojennym dr. Wa-

skromnym mieszkaniu przyjmowal wielu

danego narodu". Tu mamy absolut-

wie czy Odessie są glównie z diaspo-

że przyjeżdżamy na konferencję do

claw Olszewicz (1884-1974). Ten prawnik,

gości. Glównie z Polski, odkąd bylo to możli-

nie inny przyklad. Ludzie, którzy nie

ry. Ludzie, którzy się przemieścili czy

Przemyśla i mamy od razu tom. Może-

ekonomista i dyplomata, z zamilowania bi-

we po 1956 roku, a na większą skalę po roku

mieli jak zachować języka, zwlaszcza

z Galicji, czy z Bukowiny, czy z Wo-

my z czymś konkretnym wyjechać. To

bliofil i historyk kultury polskiej, wcześniej

1970. Jak wspominal jego uczeń Wladyslaw

w warunkach sowieckich. Nie bylo

lynia, czy z Podola czy z innych re-

oczywiście satysfakcja dla autorów,

związany glównie ze Śląskiem znalazl się

Szczepański, ,,drzwi jego mieszkania byly za-

szkól, byl strach, byla obawa. Pamię-

gionów i tam po prostu pojechali za

ale mamy nadzieję, że ta książka trafi

we Lwowie w wyniku dzialań wojennych.

wsze otwarte dla wszystkich, niezależnie od

tajmy, że w wyniku operacji antypol-

pracą i tam się znaleźli. Rzadko polski

do czytelników i ludzie się nią zain-

Tu podjąl pracę w Zakladzie Narodowym

narodowości, przekonań i poglądów".

skiej NKWD w 1937-38 latach za sam

kijowianin czy polski odessyta ma

teresują. Jest też drugi bardzo ważny

im. Ossolińskich. Po 1945 roku mimo wy-

Wielu polskich uczonych,

fakt bycia Polakiem szlo się pod ścia-

te korzenie tam kilka pokoleń wstecz

aspekt. Sytuacja się zmienia. Wia-

jazdu córki, a potem żony do Polski, zdecy-

nie tylko historyków

nę. Mordowano tych ludzi, a w najlep-

i ta rodzina caly czas w konsekwen-

domo, jest wojna na Ukrainie. Zmie-

dowal się zostać we Lwim Grodzie. Przesą-

sztuki odwiedzając

szym wypadku deportowano. Byl na-

cji nie mieszkala w tym mieście. We

nia się sytuacja Polaków na Ukrainie

dzila o tej decyzji chęć ratowania tutejszych

turalny strach. W glębi duszy jestem

Lwowie jest inaczej. Tutaj te korzenie

i o tym przypadku mówimy. To zna-

Lwów, trafialo do

dóbr kultury. W liście do córki pisal w tym

Polakiem, natomiast oficjalnie podam,

są bardzo glębokie. Wolyń to wiado-

czy, że liczba Polaków zmniejsza się.

czasie: ,,Karierowiczów i strachajlów, któ-

mieszkania prof.

że jestem Rosjaninem, Ukraińcem,

mo, sytuacja jeszcze inna. Tragiczna.

Zmieniają się wezwania. Ale są Pola-

rzy stąd wyjeżdżają, nie myślę bez potrzeby

Gębarowicza, w którym

Bialorusinem, kimś innym. Kiedy

Polacy byli mniejszością w okresie

cy. Są następne pokolenia, zatem trze-

istotnej naśladować". Choć w kolejnych la-

napotykali na rodzinną

spotykam takiego Polaka na Sybe-

międzywojennym na Wolyniu. To co

ba to badać i trzeba opisywać co się

tach byl stopniowo degradowany na coraz

atmosferę i niezwyklą

rii, to jak go traktować? Mieszkalem

się stalo w czasie II wojny światowej,

dzisiaj dzieje z Polakami na Ukrainie

niższe stanowiska, pozostal wierny swemu

gościnność polączone

w Tomsku. Przyjechaliśmy TIRem

w wyniku agresji oddzialów UPA do-

w różnych regionach. Chociażby na

powolaniu. Kontynuowal pracę naukową,

z unikalnymi rozmowami.

z Gdańska, przez Kazachstan do Tom-

prowadzilo, można powiedzieć do po-

Zakarpaciu. Dla mnie to bylo wielkie

w calości poświęcając się historii kultury

Zazwyczaj takim

ska. Z tego co wiem byl to jeden-jedyny

zbawienia elementu polskiego tych

zaskoczenie, że w ostatnich kilku-

i bibliotekoznawstwu. Do swej śmierci po-

wizytom towarzyszyly

transport, który jechal z Polski z dara-

terenów. Ale ci, którzy przetrwali,

nastu latach widzieliśmy na Wscho-

zostawal w bliskim kontakcie z wieloma

wycieczki po ,,wiernym

mi dla Polaków na Syberii. Dojechali-

nieliczni, którzy przetrwali, ale raczej

dzie Ukrainy tworzące się nowe pol-

naukowcami z Polski, dla których byl nie-

mieście", gdzie profesor

śmy do Tomska. Jechalo nas trzy TIRy.

też naplynęli, ci, którzy są dzisiaj na

skie stowarzyszenia w Berdiańsku,

zastąpionym przewodnikiem po lwowskich

byl niepowtarzalnym

Dwa pojechalo do Kazachstanu. Za-

Wolyniu to też jest ludność polska, nie

w Energodarze. 2015, 2012. A dlaczego

zbiorach przedwojennego Ossolineum.

przewodnikiem.

mieszkaliśmy we trzy osoby. Przyjęla

tak liczna, ale naplywowa. Więc tu jest

nie. To pokazuje, że sytuacja jest dy-

W czasie ich przyjazdów do Lwowa, podob-

nas rodzina. Ani slowa po polsku. I ona

zasadnicza różnica, bo czlowiek, który

namiczna, że się zmienia. Wojna oczy-

nie jak M. Gębarowicz, slużyl im jako cicero-

i on mają świadomość korzeni pol-

ma swoje silne korzenie, gdy ma kil-

wiście narzucila szereg zlych sytuacji

ne. Stal się znawcą lwowskich cmentarzy,

Wśród wielu gości lwowskiego miesz-

skich i tego skąd pochodzą, i pewnej

ka pokoleń wstecz w jednym miejscu,

dla wszystkich obywateli Ukrainy,

kania prof. Mieczyslawa Gębarowicza, we-

aktywnie uczestnicząc w wielu poszukiwa-

dumy. Gennadij, Giena, Gienio moż-

czuje się mocny. On jest po prostu wro-

w tym dla Polaków i te wezwania trze-

dlug ustaleń Macieja Matwijowa, wymienić

niach zmarlych tu wybitnych Polaków.

na powiedzieć wyciągnąl jakiś stare

śnięty w to miejsce. Stąd przyczyna, że

ba opisywać. Trzeba pisać co się dzie-

można m.in. profesorów: Ryszarda Brykow-

Olszewicz od 1945 roku zamieszkal

papiery. Pokazywal. ,,Patrz, ten stąd

ileś tych rodów polskich nie wyjecha-

je, co można zrobić, co można zmienić

skiego, Olgierda Czernera, Romana Kaletę,

w tzw. Kamienicy sapieżyńskich przy ulicy

pochodzi, ten stąd pochodzi..." I co, po-

lo ze Lwowa. Po prostu nie wyobrażali

i prognozować sytuację, kiedy wojna

Janinę Klosińską, Romana Lotha, Stanislawa

Ossolińskich 11, po wojnie przemianowanej

wiedzieć, że on nie jest Polakiem, jeśli

sobie innego życia. Granice się zmie-

się skończy, nastąpi pokój i co wtedy,

Slawomira Nicieję, Mariana Pokropka, Wla-

na ulicę Stefanyka. Pisarz Józef Szczepań-

on się czuje Polakiem mimo tego, że nie

niają, a ja jestem ze Lwowa. Ja tu muszę

jak budować polską spoleczność tak,

dyslawa Sierczyka, Zbigniewa Sudolskiego,

ski odwiedzil ten dom pod koniec życia

zna języka polskiego? To byl 1998 rok.

mieszkać. Inaczej jest z kimś, kto ma

żeby ona trwala. Mniejszość to nie jest

Zbigniewa Wójcika, Bożenę Wyrozumską.

lwowskiego bibliofila.

W jaki sposób on mial ten język polski

świadomość polską, ma świadomość

coś abstrakcyjnego. A niech sobie tam

Oczywiście w tym samym pomieszczeniu

,,Odszukaliśmy pana Olszewicza. Miesz-

poznać? Oczywiste, że wtedy już dzia-

swoich polskich korzeni, ale się prze-

będzie taka mniejszość. No nie. Są lu-

odbywaly się spotkania i dyskusje z miejsco-

ka w sublokatorskim pokoju (wielkie, pew-

laly polskie organizacje. To najstarsze

mieszcza. W XX wieku to nie byly wy-

dzie, którzy mają swoje korzenie, mają

wymi Polakami, czy ludźmi bliskimi polskiej

nie kiedyś piękne mieszkanie) wśród sto-

pokolenie język znalo, to najmlodsze

bory tych ludzi. To ich przenoszono,

swoje potrzeby i próbują odpowiedzieć

kulturze. Dora Kacnelson, polska historyk,

sów gazet i książek, przypadkowych mebli,

pokolenie chcialo się uczyć. Wtedy już

ich deportowano, ich represjonowano.

na wyzwania tego czasu, w którym

literaturoznawca i slawistka, kiedy w 1966

walizek ­ prowizorium w oczekiwaniu na

byla możliwość ksztalcenia. Ale temu

Czy nawet te wyjazdy za chlebem, żeby

się znajdują.

roku przeniosla się do Drohobycza często

koniec życia. Mieszka naprzeciw Ossoli-

średniemu pokoleniu, które 40-50 lat

dostać dobrą pracę. To wszystko ludzi

odwiedzala Lwów. Tu nawiązala ożywione

neum, przytwierdzony do tego miejsca wię-

Dziękuję za rozmowę.

pracowalo, ciężko już z tą nauką. Na-

zmienialo. Natomiast to co lączy to na

kontakty z przedwojenną polską inteligencją,

zami moralnego zobowiązania (jeszcze 20

tomiast ten glos, wewnątrz prawdę

pewno chęć podtrzymywania polskiej

w pierwszym rzędzie z prof. Mieczyslawem

000 tomów polskich), które nie jest tylko

mówiący: ,,Jestem Polakiem. Jestem

tożsamości, swojej tożsamości, języka,

Adam Hlebowicz

Gębarowiczem. Tak jego samego i atmosferę

pięknym symbolem. Ale nadal pelen energii

dumny, że jestem Polakiem" byl bardzo

kultury polskiej, bycia dumnym z tego,

Instytut Pamięci Narodowej

domu wspominala po latach: ,,Prof. Gębaro-

i życia ­ nawet wesoly. Wodzil nas po mie-

mocno slyszalny.

że się jest Polakiem.

wicz w swoim skromnym dwupokojowym

ście, zaprowadzil do katedry, którą zaprzy-

Gębarowicz i Olszewicz

Bardzo się cieszę ze Studium Euro-

mieszkaniu przy ulicy Dobrolubowa (bylej

jaźniony stary zakrystian otworzyl dla nas".

Panie Adamie, może teraz wró-

py Wschodniej Uniwersytetu War-

Senatorskiej) telefonu nie mial. Ale co wie-

Spośród innych polskich uczonych po-

cimy do Lwowa?

szawskiego po tym cyklu o Polakach

Fragment z referatu ,,Fenomen polskich

czór od siódmej godziny przyjmowal wszyst-

zostalych po wojnie we Lwowie, takich,

Przypominam sobie tylko jedną hi-

na Bialorusi, gdzie już mamy kilka

domów we Lwowie w latach 1945-1991",

kich, którzy chcieli go odwiedzić. Każdy, bez

którzy zachowali swoje przedwojenne

storię zawsze w takich przypadkach.

tomów, że uczestniczę też w pracach,

który zostal umieszczony w monografii

uprzedzenia, mógl przyjść po radę, po infor-

domy, wymienić należy m.in. Wincentego

Gdybyśmy chcieli określić jakie mia-

piszę teksty do tamtego cyklu, że dy-

zbiorowej ,,Polacy na Ukrainie od Powstania

macje archiwalne i bibliograficzne. Poznalam

Czerneckiego, Przemyslawa Dąbkowskie-

sto dla Polaków bylo najważniejsze

rektor Jan Malicki zaproponowal

Styczniowego do XXI wieku", tom 1. Studium

go w 1961 roku. Przyjechalam z zabajkalskie-

go, Adama Kuryllo, Juliusza Makarewicza,

powiedzmy w lipcu 1914 roku, które

i konsekwentnie wprowadzil to w ży-

Europy Wschodniej UW, 2024.

go miasta Czyta, gdzie wykladalam literatu-

Wilhelma Rappé, Gabriela Sokolnickiego.

bylo nie tylko duchową, ale rzeczy-

cie, że mamy w tym roku po raz pierw-

rę w Wyższej Szkole Pedagogicznej. Bylo to

W willi tego ostatniego w Brzuchowicach

Spośród uczonych polskich pozostalych

wistą stolicą Polski, to byl to Lwów.

szy tom ,,Polacy na Ukrainie" i kolejny

w lipcu. Odwiedzalam codziennie bibliotekę

odbywaly się nielegalne kolonie dzieci, po-

we Lwowie po 1945 roku szczególną rolę

Dlaczego? Bo byl stolicą po pierwsze

trzeci o Polakach w krajach baltyc-

bylego Uniwersytetu im. Jana Kazimierza

chodzących z polskich rodzin. Willę prof.

odgrywal prof. Mieczyslaw Gębarowicz

Galicji i Lodomerii, a więc mial tytul

kich. Nie tylko na Litwie, gdzie Pola-

(obecnie im. Iwana Franki) (...) W dwóch nie-

Makarewicza przy przedwojennej ulicy

(1893-1984), ostatni dyrektor Zakladu Naro-

stolicy. Warszawa byla prowincjo-

ków jest najwięcej, ale też na Lotwie

wielkich salach czytelni dla naukowców bylo

Mochnackiego 58, po jego śmierci w 1955

dowego im. Ossolińskich. Byla to obecność

nalnym miastem gdzieś na zachodnim

i Estonii, gdzie ich mniej, ale są. To

wówczas niewiele ludzi. Profesor siedzial

roku, przejęlo państwo. Wszyscy naukow-

dyskretna, obecność kogoś kto utożsamial

krańcu imperium Rosyjskiego. Kra-

jest niezwykle ważne. Być może z cza-

przy stoliku niedaleko ode mnie i zauważyl,

cy posiadali w swoich domostwach obszer-

niepodleglą Polskę, wypelniając oficjalnie

ków z calym szacunkiem nie odgry-

sem pojawią się nowe galęzi - ,,Polacy

że czytam XIX-wieczny lwowski ,,Dziennik

ne księgozbiory, pamiątki rodzinne, niekie-

swoje obowiązki zawodowe, nieoficjalnie

wal wtedy takiej roli. A Lwów kwitnie.

w Moldawii", `Polacy w Rosji", ,,Polacy

Literacki". Duży folial byl bardzo widoczny.

dy inne cenne przedmioty z przeszlości.

zaś gromadząc zbiory, inwentaryzując to, co