24

nr 5 (465) 14­27.03.2025

Okruchy historii

www.kuriergalicyjski.com

Wierna Ojczyźnie ponad wszystko

Niezlomna droga Stanislawy Rachwalowej

ARTUR ŻAK

Narodziny w jagiellońskiej

mozaice

Gdy myślimy o postaciach,

których życiorysy wypelnio-

ne są niezlomnością i poświę-

ceniem, nasuwa się kilka po-

wszechnie znanych nazwisk:

Witold Pilecki, Kazimierz Mo-

czarski czy Jan Karski. Jednak

w cieniu wielkich bohaterów

pojawia się postać wyjątkowa,

wciąż niedostatecznie rozpo-

znana, a zaslugująca na uzna-

nie na równi z najslynniejszy-

mi symbolami polskiego oporu.

Taką osobą jest Stanislawa Ra-

chwalowa (z domu Surówka),

ps. ,,Herbert", ,,Herburta", ,,Ry-

BOHATERKA Z CÓRKAMI KRYSTYNĄ (OD LEWEJ) I ANNĄ

siek", ,,Ryś", ,,Zygmunt" (ur. 29

STANISLAWA RACHWALOWA

czerwca 1903 roku w Rudkach,

Stanislawa Rachwalowa, podej-

Mandel. Ta ­ choć z pozoru ele-

Ojczyzna w potrzebie ­

zm. 18 października 1985 roku

rzana o wspólpracę z ,,Halnym".

gancka i dystyngowana ­ znana

ul. Sobieskiego 5 slużyl za schro-

pierwsze konspiracyjne

w Rzeszowie).

Trafila do katowni Gestapo przy

byla z brutalnego sadyzmu, prze-

nienie dla dzialaczy podziemia

kroki

Rudki, niewielkie kresowe

ul. Pomorskiej, gdzie byla wie-

jawiającego się w nieludzkim bi-

z różnych części Malopolski.

miasteczko niedaleko Lwowa,

lokrotnie bita, kopana i tortu-

ciu i maltretowaniu więźniarek.

Wojna przyszla nagle, nie

Niezwykle zdolności orga-

w którym przyszla na świat

rowana. Stracila wówczas kilka

Sama obecność tzw. ,,Mandelki"

dając czasu na wahania. Wrze-

nizacyjne i liczne znajomości

Stanislawa, bylo świadkiem

zębów. Mimo to nie przyznala

wywolywala paniczny strach.

sień 1939 roku zastal Stanisla-

w środowisku przedwojennej

historii wielonarodowej Rze-

się do dzialań wywiadowczych;

Rachwalowa byla świadkiem

wę z córkami w Gródku Jagiel-

Policji Państwowej sprawily,

czypospolitej. W tych okolicach

gestapowcy dali się zwieść po-

niezliczonych okrucieństw wo-

lońskim, a jej męża, Zygmunta,

że Stanislawa stala się ,,klamrą"

stykaly się różne kultury i wy-

zorom, iż lączyly ją z konspira-

bec wspólwięźniarek, a mimo

w wirze ewakuacji wojsk i po-

spinającą policyjne siatki kon-

znania, a dawna Rzeczpospolita

torami jedynie bliżej nieokre-

to nie poddala się zalamaniu.

licji z Krakowa. Próba ucieczki

spiracyjne z siatkami AK-ow-

niosla inspirującego ducha ja-

ślone ,,stosunki towarzyskie".

Chorowala na tyfus, ale dzię-

na wschód przed szybko nacie-

skimi. Wspóltworzyla Brygady

giellońskiej mozaiki narodów.

Po wplaceniu lapówki zostala

ki pomocy bohaterskich leka-

rającymi Niemcami zakończyla

Wywiadowcze (BW), nawiązu-

To wlaśnie w takich warun-

zwolniona. Wrócila do podzie-

rek i z ogromną dawką szczęścia

się tragicznie: rodzina Rachwa-

jąc wspólpracę z Janem Pasier-

kach dorastala mloda Stani-

mia, nie zamierzając zaniechać

zdolala przeżyć. Przeniesio-

lów zostala aresztowana przez

skim i Romanem Protem Szta-

slawa, w domu przepelnionym

walki.

no ją następnie do KL Ravens-

wkraczających Sowietów. Choć

bą ­ przedwojennymi oficerami

patriotyzmem i szacunkiem

Niestety już w październiku

brück i podobozu Neustadt-Gle-

po przekupieniu strażnika udalo

Policji Politycznej, którzy or-

dla polskiej kultury. Jej ojciec,

1942 roku doszlo do kolejne-

we, gdzie doczekala wyzwolenia

się Stanislawie i córkom odzy-

ganizowali sieć rozpoznania

Karol Surówka, byl cenionym

go aresztowania ­ tym razem

w maju 1945 roku przez wojska

skać wolność, Zygmunt pozostal

i kontrwywiadu w Krakowie,

prawnikiem lub ­ wedle innych

w związku z jej znajomością

alianckie.

w więzieniu ­ wywieziono go do

a potem w calej Generalnej Gu-

źródel ­ wysoko postawionym

z komendantem Policji Polskiej

Dla wielu mogloby się wy-

lagrów na Syberii. Tam nabawil

berni. Jej mieszkanie stalo się

urzędnikiem, zaś matka, Emi-

w Nowym Targu, kpt. Józefem

dawać, że koszmar niemieckich

się gruźlicy, a następnie zmarl

także punktem kontaktowym,

lia, wywodzila się ze znanych

Wraubkiem, również zaanga-

obozów to koniec wszelkich

w 1943 roku już na Bliskim

gdzie konspiratorzy przekazy-

rodzin ziemiańskich o silnie

żowanym w konspirację. Prze-

dramatów w życiu polskiego

Wschodzie, dokąd zdolal dotrzeć

wali zdobyte informacje woj-

sluchanie w siedzibie Gesta-

zakorzenionej polskiej tradycji.

żolnierza konspiracyjnego. Jed-

wraz z Armią Andersa. Tę wia-

skowe, polityczne i gospodarcze.

We wczesnych latach mlo-

po w Krakowie okazalo się dla

nak dla Stanislawy Rachwa-

domość Stanislawa poznala do-

Równocześnie, w tym sa-

Stanislawy przelomowe ­ za-

dości Stanislawa miala zaled-

lowej, podobnie jak dla setek

piero po wojnie.

mym konspiracyjnym środo-

wie przedsmak niepodleglości.

padla decyzja o jej wywiezie-

tysięcy żolnierzy Armii Krajo-

Po powrocie do okupowa-

wisku, Stanislawa spotykala

niu do obozu koncentracyjne-

wej i innych formacji Polskiego

Powrót do odrodzonej Polski

nego przez III Rzeszę Krakowa,

ludzi bez reszty oddanych walce

go. Pod koniec 1942 roku trafila

Państwa Podziemnego, drama-

po Wielkiej Wojnie zdawal się

w 1940 roku trzydziestokilku-

z okupantem, takich jak choćby

do KL Auschwitz II-Birkenau.

otwierać przed nią i jej pokole-

tyczne przeżycia mialy dopiero

letnia wdowa z dwiema córkami

slynny narciarz Stanislaw Ma-

Na miejscu przeszla procedurę

nabrać kolejnej, strasznej odslo-

niem niezwykle perspektywy.

musiala szybko zorganizować

rusarz czy Aleksander Bugajski

,,sauny", podczas której odebra-

ny ­ teraz pod rządami komuni-

Na skutek zawirowań dziejo-

sobie życie w realiach terroru.

ps. ,,Halny". Oni wszyscy dzialali

no jej rzeczy osobiste, ogolono

stycznego aparatu terroru.

wych jej rodzina przenosila się

Byla osobą zdolną, opanowaną

z narażeniem życia, organizując

glowę, wykąpano w lodowatej

do Wiednia, potem z powro-

i dobrze znającą język niemiec-

przerzuty kurierów na Węgry,

Ubecka cela i wyrok śmierci

wodzie i wydano obozowy pa-

tem we Lwowie zdala egzaminy

ki. Wstąpila do lokalnych struk-

zbierając dane o ruchach wojsk

W Polsce Ludowej, która szyb-

siak z numerem 26281.

w Gimnazjum Sióstr Urszulanek,

tur podziemnych, które zostaly

niemieckich, walcząc z kon-

ko przeobrazila się w zależne od

W Birkenau z początku przy-

aż wreszcie przyszla mloda mę-

wlączone w struktury Związ-

fidentami i agenturą Gestapo.

Związku Sowieckiego państwo

dzielono ją do ciężkich prac na

żatka, panna Surówka, w 1923

ku Walki Zbrojnej (ZWZ), póź-

,,Ani kroku wstecz" ­

marionetkowe, nie bylo miejsca

polu, przy burzeniu domów,

roku wyszla za Zygmunta Ra-

niejszej Armii Krajowej. Zlożyla

więzienia i obozy

na niezależnych bohaterów. Dla

w grupach sprzątających latry-

chwala ­ oficera Wojska Pol-

przysięgę i przyjęla pseudonimy:

W 1941 roku przez kra-

rządzącej elity komunistycznej

ny. Szybko jednak okazalo się,

skiego i funkcjonariusza przed-

,,Herbert", ,,Herburta", ,,Rysiek",

kowskie środowisko konspi-

Armia Krajowa i wszelkie formy

że jej dobra znajomość niemiec-

wojennej Policji Państwowej.

,,Ryś", ,,Zygmunt". Szybko stala

racyjne przetoczyla się se-

oporu antysowieckiego stano-

kiego, francuskiego i wloskie-

W tych spokojnych latach mię-

się ważną postacią w konspira-

ria aresztowań. Jedną z ofiar

wily wroga numer jeden. W ich

go może się przydać strażnikom

dzywojennych rodzina osiedlala

cji w Krakowie, odpowiadając za

,,wielkiej wsypy" byla wlaśnie

opinii każdy, kto byl wierny rzą-

SS do zadań biurowych. Zostala

się w różnych miastach: w Lodzi,

lączność i wywiad. Jej dom przy

dowi RP na uchodźstwie albo

zaangażowana do PolitischeAb-

Katowicach, Krakowie i Myśle-

stawial opór sowietyzacji, stawal

teilung ­ Aufnahme, czyli biura

nicach. Zawsze żyli na względnie

się ,,zdrajcą" nowej wladzy.

zajmującego się rejestracją nowo

wysokim poziomie materialnym.

Stanislawa, nie chcąc się po-

przybylych więźniów. Tam mia-

Stanislawa chętnie angażowa-

godzić z kolejnym zniewoleniem

la wgląd w kartoteki i dokumen-

la się w dzialalność spoleczną,

Polski, kontynuowala dzialal-

ty, co pozwolilo jej na kontynu-

zbierając doświadczenie, któ-

ność wywiadowczą ­ tym razem

owanie pracy wywiadowczej

re wkrótce mialo przydać się

w ramach organizacji ,,Wolność

w warunkach obozowych. Ry-

w zdecydowanie trudniejszych

i Niezawislość" (WiN). Znowu

zyko bylo ogromne: za najmniej-

warunkach.

gromadzila informacje, werbo-

szą przejawioną ,,nielojalność"

Wydawalo się, że nic nie za-

wala do wspólpracy osoby pracu-

grozily dodatkowe tortury albo

klóci harmonii poukladanego

jące w urzędach, milicji, wojsku

komora gazowa.

życia. Wyksztalcona, eleganc-

i sądach. Zbierala dane o kontyn-

W obozie zetknęla się z jedną

ka, pelna energii, Stanislawa

gentach wywożonych do Związ-

z najokrutniejszych hitlerow-

byla kobietą, którą trudno bylo

ku Sowieckiego, przygotowywa-

skich  zbrodniarek ­ komen-

zlamać. Nie sądzila jednak, że

la charakterystyki aktywnych

dantką kobiecego obozu Birke-

najcięższe próby, jakie zgotuje

czlonków partii komunistycznej.

nau, SS-Oberaufseherin Marią

jej los, dopiero mialy nadejść.

Z MĘŻEM ZYGMUNTEM, LATA TRZYDZIESTE