24

nr 7 (467) 15­28.04.2025

Okruchy historii

www.kuriergalicyjski.com

Wielkie Serce dla Ojczyzny:

,,pokolenie niepokornych" 1863­1918

Pokolenie urodzone

jak Ignacy Lukasiewicz (wyna-

w okolicach roku 1863,

lazca lampy naftowej), Zygmunt

Wróblewski i Karol Olszewski

w przededniu lub tuż

(pierwsi na świecie skroplili

po wybuchu Powstania

tlen i azot) czy Maria Sklodow-

Styczniowego, na stale

ska-Curie (odkrywczyni radu

zapisalo się w dziejach

i polonu) przykuwaly uwagę

narodu polskiego jako

zagranicznych elit i naukow-

generacja wyjątkowych

ców. Ich osiągnięcia dawaly

umyslów i niezlomnych

dobitny przyklad, że naród po-

zbawiony wlasnego państwa

charakterów. Zarówno

wciąż potrafi dokonywać prze-

ludzie nauki, politycy,

lomowych odkryć. Szczegól-

twórcy kultury, jak

nie Maria Sklodowska-Curie,

i dzialacze spoleczni czy

pracująca we Francji, w geście

przywódcy wojskowi

patriotyzmu nazwala jeden

­ wszyscy oni wyrośli

z odkrytych pierwiastków ,,po-

lonem", by zwrócić oczy świata

z podobnych korzeni:

na sprawę polską.

wychowani w domach

naznaczonych pamięcią

Ksztaltowanie się

o klęskach powstańczych,

nowoczesnej polityki:

przejęci idealami

ruchy narodowe, ludowe

patriotyzmu, zjednoczeni

i socjalistyczne

Wraz z rozwojem kapitali-

pragnieniem, by Polska

i nauki spoleczne w języku pol-

Polskich u boku Napoleona, Po-

zmu w Europie narastaly na-

Rzeczypospolitej

na

arenę

odzyskala niepodleglość.

wstaniu Listopadowym i klęsce

skim. Uniwersytet, stale zmie-

międzynarodową.

pięcia spoleczne, które rodzi-

Wyrastali w realiach

samych Styczniowców. Często-

niający miejsce zajęć, ewoluowal

ly nowe ruchy polityczne. Na

trzech zaborów:

Inspiracje kulturalne:

później w Towarzystwo Kursów

kroć byly to rodziny inteligenc-

ziemiach polskich od drugiej

rosyjskiego, pruskiego

od romantyzmu do

kie o szlacheckim rodowodzie,

Naukowych, by już w niepod-

polowy lat 70. XIX wieku za-

i austriackiego, a jednak

,,Mlodej Polski"

niejednokrotnie  zrujnowane

leglej Polsce przeksztalcić się

częly się ksztaltować trzy wiel-

wbrew przeciwnościom

w Wolną Wszechnicę Polską.

kie nurty: narodowy, ludowy

konfiskatami dóbr przez wladze

Pokolenie  ,,niepokornych"

W  sferze  wydawniczej

zaborcze. Domy rodzinne pelni-

i socjalistyczny. Choć repre-

ksztaltowalo się w drugiej po-

stworzyli wspólnotę myśli

ly bowiem w dobie nasilonej ru-

ogromne znaczenie mialy cza-

zentowaly odmienne stano-

lowie XIX stulecia, w atmosfe-

i czynu, dzięki której

wiska ­ od konserwatywnych

syfikacji i germanizacji funk-

sopisma naukowe i popular-

rze kryzysu pozytywizmu oraz

urzeczywistnil się w 1918

i chrześcijańsko-spolecznych

nonaukowe: ,,Prawda", ,,Myśl

cję bastionu obrony polskiej

w obliczu narodzin nurtu Mlo-

roku upragniony cel ­

po radykalnie rewolucyjne ­ to

Niepodlegla", ,,Przegląd Peda-

kultury.

dej Polski. Twórczość wielkich

powrót Rzeczypospolitej

wszystkie obracaly się wokól

W Królestwie Polskim ­ pod

gogiczny" i ,,Biblioteka War-

wieszczów ­ Adama Mickiewi-

na mapę świata.

jednego pytania: w jaki sposób

szawska". Umożliwialy one tzw.

zaborem rosyjskim ­ zwracano

cza i Juliusza Slowackiego ­ wy-

osiągnąć zjednoczenie i nie-

samoksztalcenie, szczególnie

szczególną uwagę na wycho-

znaczala drogę wartościom pa-

podleglość ziem polskich?

wanie patriotyczne dzieci, choć

ważne w zaborach, gdzie bra-

triotycznym. Z jednej strony byl

ARTUR ŻAK

P

Najwcześniej, bo w 1882

bylo to trudne wobec polityki

kowalo polskich szkól.

to mesjanizm Mickiewicza, ude-

okolenie to do dziś nazy-

roku, Ludwik Waryński zaini-

Najlepsze warunki do pod-

forsowanej przez carat. Rów-

rzający w tony ,,Polski ­ Chry-

wa się ,,niepokornymi",

cjowal w Warszawie dzialalność

nież w zaborze pruskim sys-

jęcia zorganizowanej nauki

stusa narodów", z drugiej zaś

zgodnie z trafnym okre-

partii robotniczej ,,Proletariat"

tem oświaty dążyl do wyko-

w języku polskim byly w Gali-

myśl Slowackiego ,,Polska Win-

śleniem historyka i publicysty

(tzw. I Proletariat). Później-

rzeniania języka polskiego, co

cji. Dzięki autonomii w szko-

kleriedem narodów", wyrażona

Bohdana Cywińskiego. Ludzie

lach i na uczelniach wykladano

w sposób dramatyczny ukazaly

w monologu Kordiana na Mont

sze partie i kólka socjalistycz-

ci ­ zróżnicowani pod wzglę-

po polsku. Uniwersytet Jagiel-

strajki dzieci we Wrześni z roku

Blanc. Dla osób urodzonych w la-

ne przeszly szereg podzialów

dem poglądów, przynależności

loński, Politechnika Lwowska,

1901. Z kolei w Galicji, gdzie

tach 60. XIX wieku kwestie te nie

ideologicznych. W 1892 roku

partyjnej oraz środowiskowej

lwowski uniwersytet, Akade-

dzięki autonomii austriackiej

byly zwyklą teorią. W wizjach

w Paryżu powolano Polską Par-

­ mieli jedną, ale niezwykle

mia Rolnicza w Dublanach czy

zapewniono pewną swobodę

tych poeci wskazywali konkret-

tię Socjalistyczną (PPS), któ-

ważną cechę wspólną: nieustę-

krakowska Akademia Sztuk

szkolnictwa, Polacy mieli moż-

ną misję ­ duchowy obowiązek

rej glównym celem stala się

pliwość w walce o wolną, su-

Pięknych ­ te ośrodki przy-

liwość legalnego kultywowania

poświęcenia się za innych.

walka o niepodleglość poprzez

werenną Ojczyznę. Ich doj-

ciągaly mlodzież z wszystkich

wlasnego języka i tradycji.

Znaczącą rolę w budze-

czyn zbrojny i zdobycie wladzy

rzewanie przypadlo na okres

trzech zaborów. Studenci, nasi

Dom ksztaltowal świado-

niu dumy narodowej odegraly

przez robotników. Wewnątrz

ksztaltowania się nowych prą-

,,niepokorni", zyskiwali w Ga-

mość mlodzieży ,,niepokornej"

dziela malarskie Artura Grott-

PPS z czasem doszlo do rozlamu

dów artystycznych, takich jak

licji niespotykaną gdzie indziej

nie tylko przez rozmowy o po-

gera, Juliusza i Wojciecha Kos-

między zwolennikami Józefa

Mloda Polska, a dorosle życie

swobodę ­ mogli studiować hi-

wstańczych bojach, lecz tak-

saków czy Jana Matejki, który

Pilsudskiego (tzw. PPS-Frakcja

­ na czasy formowania nowo-

storię Polski, analizować teksty

że poprzez celebrowanie świąt

w swoich wielkoformatowych

Rewolucyjna, wierna haslu nie-

czesnych ruchów spolecznych,

literackie, a przy tym nawiązy-

narodowych i rocznic, glośne

obrazach historycznych uczyl

podleglości) a PPS-Lewicą, która

narodowych, ludowych oraz

wać nowe kontakty i wspólnie

czytanie książek patriotycz-

w 1908 roku odrzucila ideę pol-

Polaków spojrzenia w prze-

socjalistycznych. Najslynniej-

planować przyszle dzialania na

nych czy przekazywanie ust-

szlość jak w zwierciadlo wla-

skiej państwowości, licząc ra-

szymi przedstawicielami tej

rzecz niepodleglości.

nych relacji o dawnych bohate-

czej na rewolucję światową.

snej wartości. W literaturze

generacji byli między innymi:

W zaborze pruskim, na zie-

rach. W ten sposób nadzieja na

W Galicji od początku lat 90.

wyróżnialy się powieści histo-

Ignacy Jan Paderewski, Ro-

miach tak silnie narażonych

niepodleglość nie tylko nie ga-

XIX wieku dzialala Polska Par-

ryczne Henryka Sienkiewicza,

man Dmowski, Józef Pilsudski,

na germanizację, kluczową rolę

sla, ale wciąż się rozpalala.

tia  Socjalno-Demokratyczna

osiągające niezwyklą popular-

Ignacy Daszyński, Wincenty

w podtrzymywaniu tożsamo-

Galicji i Śląska Cieszyńskie-

ność wśród rodaków, oraz dzie-

W poszukiwaniu

Witos, Wojciech Korfanty, ge-

ści narodowej odegral Kościól

go (PPSD) z Ignacym Daszyń-

la późniejszych mistrzów pióra:

wyksztalcenia: Uniwersytet

neralowie Józef Dowbor-Mu-

katolicki. Tam wlaśnie, przy

skim na czele. Jej czlonkowie,

Stefana Żeromskiego, Wlady-

Latający i autonomiczna

śnicki i Józef Haller, ale także

parafiach, tworzono polskie

między innymi Jędrzej i Zofia

slawa Reymonta, laureata li-

Galicja

Maria Sklodowska-Curie, Ste-

stowarzyszenia i biblioteki. Po-

Moraczewscy czy Herman Lie-

terackiego Nobla za ,,Chlopów",

fan Żeromski, Wladyslaw Rey-

Za najistotniejszy czynnik

znańskie Towarzystwo Przy-

berman, także konsekwentnie

czy dramaturga Stanislawa

mont i wielu innych.

wspierający krzewienie wie-

jaciól Nauk czy Towarzystwo

opowiadali się za zjednocze-

Wyspiańskiego. Każdy z nich

dzy uchodzila rodzinna biblio-

Pomocy Naukowej staraly się

niem ziem polskich i powrotem

rozwijal dziedzictwo przodków,

Rodzinne korzenie i pamięć

teka z pozycjami zakazanymi

organizować wsparcie finan-

Rzeczypospolitej.

lącząc nowatorskie formy ar-

o powstaniach

w szkolach zaborców. W Kró-

sowe dla zdolnej, choć ubogiej

Ruch narodowy zostal za-

tystyczne z jasnym przekazem:

Powstanie Styczniowe 1863

lestwie Polskim kluczową rolę

mlodzieży. Mimo nieprzyja-

początkowany przez Zygmunta

naród polski ma prawo do wla-

roku stalo się kluczowym punk-

odegral zalożony w 1882 roku

znego klimatu wladz pruskich

Milkowskiego (,,Teodor Tomasz

snej państwowości.

tem odniesienia dla tych, którzy

tajny Uniwersytet Latający. Byl

przyszli liderzy polityczni i spo-

Jeż"), który w 1887 roku stwo-

Równie mocno inspirowaly

dorastali, slysząc w domach ro-

to niezwykly ośrodek, w któ-

leczni wyrastali w poczuciu od-

rzyl Ligę Polską, przeksztalco-

rozliczne dokonania polskich

dzinnych o dawnych zrywach

rym ­ mimo policyjnej czujno-

powiedzialności za utrzymanie

ną w 1893 roku ­ przy wielkim

naukowców. Choć Polska nie

wyzwoleńczych ­ Insurekcji

ści wladz ­ kobiety i mężczyźni

polskości, co niebawem przy-

udziale Romana Dmowskiego

istniala jako suwerenny byt

Kościuszkowskiej, Legionach

mogli zglębiać literaturę, historię

nioslo owoce w walce o powrót

­ w Ligę Narodową. Na jej bazie

polityczny, to nazwiska takie