18

nr 8 (468) 29.04.­15.05.2025

Okruchy historii

www.kuriergalicyjski.com

Kombatanci Powstania Styczniowego w życiu Lwowa

w drugiej polowie XIX i na początku XX wieku (cz. 1)

Wiadomo z różnych źródel,

że w drugiej polowie XIX

w. mieszkalo we Lwowie

okolo tysiąca styczniowych

kombatantów. Kwatera

powstańcza na Cmentarzu

Lyczakowskim, polożona ma

szczycie tamtejszego wzgórza,

jest największym miejscem

pochówku uczestników walk

z lat 1863­1864, znajdującym

się poza granicami

wspólczesnego państwa

polskiego. Co sprawilo, że

bojownicy tego wystąpienia

skupili się tak licznie wlaśnie

we Lwowie? W jaki sposób

uczestniczyli swą pracą

zawodową i spoleczną w życiu

WETERANI POWSTANIA STYCZNIOWEGO, 1929

tego miasta? Jaki wplyw

wywierali na życie stolicy

w drugiej polowie lat 60. zawieszono pew-

zbiory archiwalne i biblioteczne. Zamek byl

Galicji, zarazem na postawę

ne formy pomocy. Co więcej ­ pojawialy się

też siedzibą Skarbu Narodowego i miej-

ideową jej mieszkańców?

glosy, by ją uznać za niepotrzebną, wręcz

scem spotkań różnych emigracyjnych sto-

Będzie to glównym

dla Francji szkodliwą. Świadczy o tym

warzyszeń. Prowadzil wlasną dzialalność

przedmiotem rozważań.

treść pewnej broszury, której autor pisal

wydawniczą. Wspieral mlodzież polską

m. in.: ,,Od 37 lat Francuzi placą podatek

studiującą na Zachodzie. Byl skrawkiem

w wysokości 500 000 franków (rocznie),

wolnej, niepodleglej Polski.

OSKAR STANISLAW CZARNIK

by podtrzymać sprawę polską, co czyni

Większość kombatantów pod koniec

Na początku artykulu znajduje się ogól-

18 500 000 franków wydanych przez ten

lat 60. opuścila jednak Szwajcarię. Emi-

ny zarys okoliczności, które sklonily wielu

czas bez żadnej korzyści dla Francji. To nie

gracja postyczniowa rozpraszala się coraz

kombatantów do osiedlenia się we Lwowie.

wszystko ­ ofiarność publiczna dorzucila

bardziej. Niewielkie jej grupy przebywaly

ZAMEK W RAPPERSWIL, W KTÓRYM MIEŚCI SIĘ MUZEUM POLSKIE

Ich rola w życiu miasta zostala przedsta-

się do tej hojności budżetu. Subskrypcje,

nadal w Rumunii i w Turcji (1500), we Wlo-

wiona na przykladzie kilku postaci. Po-

koncerty przyniosly rocznie 400 000

szech (300), Belgii (200) Wielkiej Brytanii

językach, np. ruskim (ukraińskim). Spra-

szerokie uprawnienia w sprawach gospo-

wyższa decyzja może budzić zrozumiale

franków. Stanowi to dodatkową sumę 14

(200). Dotarly też do Stanów Zjednoczo-

darczych, kulturalnych i oświatowych. Kie-

wozdania i protokoly sejmowe należalo

zastrzeżenia. Jest ona jednak konieczna.

800 000 franków pobraną przez Polaków.

nych (1500), a w znacznie mniejszej liczbie

sporządzać w języku polskim i ukraińskim.

rowal nimi prezydent wybierany raz na 3

Narzucily ją ogólnie przyjęte ramy artyku-

Dodając te dwie sumy otrzymamy

do Kanady, Brazylii czy Argentyny. Zbio-

lata. Po wprowadzeniu języków krajowych

Nieco później, 22.VI.1867 wydano usta-

lu, szkicu czy eseju. Najważniejszą sprawą

sumę 33 000 000 franków. (...) Piękna

rowości kombatantów w krajach Ame-

(zwlaszcza polskiego i ukraińskiego) do

wę umożliwiającą gminom wybór języka,

jest przecież ukazanie pewnego zjawiska,

synekura".

ryki Pólnocnej czy Poludniowej zostaly

szkól ludowych i średnich, przyjęto również

w którym będą prowadzone zajęcia w ich

które odegralo istotną rolę w dziejach Pol-

Jak dowodzil dalej autor propagandowej

wchlonięte przez setki tysięcy polskich

język polski jako wykladowy w wyższych

szkolach ludowych. Sprawę oświaty w ca-

ski i historii Lwowa. Być może poruszone

broszury, emigranci polscy odplacili Fran-

emigrantów zarobkowych, którzy osie-

lej Galicji przejęla Rada Szkolna Krajowa

uczelniach Galicji, w tym na Uniwersytecie

tu sprawy zainteresują nie tylko odbiorców

cuzom za tę hojność wielką niewdzięczno-

dlali się tutaj w drugiej polowie XIX w. Nie

Lwowskim.

jako wspólna instytucja wladz krajowych

polskich, ale także czytelników o innym po-

ścią. Wywolują zamęt rewolucyjny w calej

powtórzylo się już tak doniosle zjawisko

Autonomia nie gwarantowala nie-

i centralnych.

chodzeniu narodowym. Pewne lwowskie

Europie. Zamierzają stworzyć w przyszlo-

kulturalne, jakim byla dzialalność Wielkiej

podleglości. Decyzje instancji samorzą-

Przelomowe znaczenie miala tzw. kon-

osiągnięcia spoleczne i kulturalne można

ści imperium polskie od Odry prawdopodob-

Emigracji po Powstaniu Listopadowym.

dowych podlegaly kontroli centralnych

stytucja grudniowa, ogloszona 21.XII.1867

potraktować jako wartości, które są dla nas

nie po Wolgę i od Baltyku po Morze Czarne

Lwów jako schronienie

i obowiązująca w calej monarchii. Prze-

wladz państwowych. Zachowaly one swe

wszystkich wspólne.

i Dunaj. Pragną wciągnąć Francuzów do re-

kombatantów

ksztalcila ją w dualistyczne państwo au-

uprawnienia w takich dziedzinach, jak

alizacji swych szaleńczych pomyslów. Nale-

Klopotliwi emigranci

obronność kraju (wojsko), bezpieczeństwo

stro-węgierskie. Wprowadzila dwuizbowy

ży natychmiast zakończyć wszelką pomoc

W tym okresie ­ jakże trudnym dla

wewnętrzne (policja), cenzura czy polity-

Jak ksztaltowaly się losy wielu żol-

dla tych klopotliwych, wręcz szkodliwych

bojowników o niepodleglość ­ nastąpily

parlament, skladający się z Izby Panów

nierzy czy dzialaczy, którzy nie zginęli

w Cesarstwie Austriackim zmiany ustrojo-

oraz Izby Poslów. Zatwierdzila prawa

ka zagraniczna. Stanowisko cesarza jako

przybyszy.

obywatelskie dla wszystkich mieszkań-

glowy monarchii bylo niepodważalne.

na polu walki czy w kazamatach więzien-

Wygasla w latach 60. dzialalność wie-

we korzystne dla ,,klopotliwych emigran-

ców bez względu na pochodzenie narodo-

Obowiązywal szacunek dla jego osoby.

nych, uniknęli wywózki na Sybir lub in-

lu instytucji emigracyjnych. Tylko nielicz-

tów". Mimo wygaśnięcia Wiosny Ludów

Nie wszystkie środowiska uzyskaly pra-

we. Określala uprawnienia ustawodawcze

nych represji, jednak ze względu na wla-

ne w miarę systematycznie realizowaly

i klęski powstania węgierskiego w 1849 r.,

wo zakladania partii politycznych. Wpro-

sne bezpieczeństwo musieli czym prędzej

swój program, jak np. Biblioteka Polska

rozwijaly się od lat 50. w monarchii Habs-

sejmów krajowych oraz wydzialów kra-

wadzone zmiany ustrojowe umożliwialy

opuścić terytorium zaboru rosyjskiego?

burgów procesy umożliwiające stopniową

jowych, zajmujących się wykonywaniem

w Paryżu. Wciąż natomiast byly aktywne

ich uchwal. Powolywala niższe stopnie

jednak mieszkańcom Lwowa czy innych

Takim tradycyjnym schronieniem mo-

niektóre organizacje filantropijne i samo-

liberalizację ustroju.

samorządu: rady powiatowe i zwierzch-

miejscowości podejmowanie różnych dzia-

gla wydać się Francja. Trzydzieści kilka lat

Powyższe przemiany zapewnialy

pomocowe, jak np. Instytut Czci i Chleba

lań spolecznych, w tym oświatowych i pa-

wcześniej uczestnicy Powstania Listopado-

ności gminne. Dzięki tym aktom prawnym

czy Zaklad św. Kazimierza. Znalazl w nim

w pewnych dziedzinach autonomię kra-

triotycznych. Skwapliwie z tego korzysta-

wego, witani życzliwie w niektórych kra-

schronienie Cyprian Kamil Norwid.

jom wchodzącym w sklad Cesarstwa.

wladze krajowe prowadzily w miarę swo-

no. Bylo to ważne dla przybywających do

jach niemieckich, dotarli licznie do Francji.

Klęska Francji w 1870 r. w wojnie z Pru-

Obejmowala ona m. in. kulturę, oświatę,

bodną dzialalność gospodarczą, naukową,

Lwowa kombatantów powstania.

oświatową i artystyczną. Powyższa kon-

Korzystali tu z pomocy organizacyjnej i ma-

sami, związany z nią upadek II Cesarstwa,

komunikację językową. Zapewniala lokal-

stytucja stanowila podstawę tzw. autono-

Warto również przypomnieć pewne

terialnej francuskich wladz państwowych

nym wladzom administracyjnym w miarę

przebieg i stlumienie walk Komuny Pary-

mii Galicji.

swoiste zjawiska duchowe. Wciąż żywa

i organizacji spolecznych. Zalożyli wlasne

samodzielną dzialalność. Ten proces roz-

skiej ­ wszystkie te okoliczności zwięk-

byla we Lwowie tradycja ,,przedburzow-

Dzięki tym zmianom nastąpilo w latach

stowarzyszenia samopomocy, podejmowa-

szaly zastrzeżenia czy nawet niechęć do

wijal się również w Galicji. Dnia 27 XI 1865

ców", ich poezji, w tym utworów Mieczy-

li pracę zarobkową. Powolali wychodźcze

uczestników ostatniego powstania pol-

Galicyjski Sejm Krajowy przyjąl uchwalę,

1868­1869 spolszczenie sądownictwa i ad-

slawa Romanowskiego. Pamiętano o ma-

ośrodki naukowe i oświatowe, czasopisma

iż jego marszalek lub zastępca będzie po-

ministracji. Dnia 14 X 1870 Galicyjski Sejm

skiego. Kolejne rządy nowo powstalej III

i wydawnictwa książkowe, zakladali biblio-

Krajowy uchwalil statut miasta Lwowa. Sa-

nifestacjach we Lwowie i w jego okolicach

Republiki szukaly porozumienia z Rosją,

slugiwać się językiem polskim, natomiast

morządowe wladze municypalne uzyskaly

w latach 1861­1862, a także o udziale nie-

teki, a także partie polityczne. Jak wiadomo

poslowie mogą występować w innych

a nawet zdążaly do zawarcia sojuszu z car-

których jego mieszkańców w dzialaniach

to wlaśnie we Francji w okresie Wielkiej

skim imperium.

zbrojnych 1863­1864. Wychodzily nadal

Emigracji powstalo wiele wybitnych dziel

Innym miejscem skupienia uczestników

czasopisma o inspiracji patriotycznej, jak

romantyzmu polskiego. Tutaj ukazaly się

Powstania Styczniowego stala się w latach

np. ,,Dziennik Literacki" czy ,,Gazeta Na-

ich pierwodruki.

60. Szwajcaria. Rozwijaly się tutaj polskie

rodowa". Związani byli nadal ze Lwowem

Po wygaśnięciu Powstania Stycznio-

wydawnictwa prasowe i książkowe, po-

znani twórcy doby romantyzmu, jak np.

wego dotarla do Francji niemal równie

wstawaly stowarzyszenia polityczne i kul-

Seweryn Goszczyński (1801­1876) i Kornel

liczna rzesza kombatantów. Sytuacja

turalne. Znacznym osiągnięciem emigracji

Ujejski (1823­1897). Mieszkal we Lwowie

polityczna we Francji i w innych krajach

polistopadowej i postyczniowej bylo wy-

wybitny dramaturg polski XIX w. Aleksan-

Europy Zachodniej nie sprzyjala jednak

dzierżawienie w 1869 r. od municypalnych

der Fredro (1793­1876). Pojawiala się w ów-

Polakom. Niektóre rządy i partie politycz-

wladz samorządowych Zamku w Rapper-

czesnej Polsce opinia, iż Lwów w drugiej

ne uznaly odzyskanie przez Polskę niepod-

swilu w kantonie St. Gallen. Dzięki ofiarno-

polowie XIX w. jest ostatnim bastionem

leglości za sprawę ostatecznie przegraną,

ści powstańca listopadowego Wladyslawa

romantyzmu polskiego, a także ośrodkiem

zamkniętą, uciążliwą. Doradzano Polakom

Platera oraz powstańca styczniowego Hen-

ustawicznych jawnych czy tajnych poczy-

uleglość wobec zaborców, uzyskanie w re-

ryka Bukowskiego, a także innych mecena-

nań niepodleglościowych. Kombatanci Po-

lacjach z nimi jakiegoś zezwolenia na dal-

sów powstalo tu polskie Muzeum Narodo-

wstania Styczniowego mogli tu liczyć na

sze zbiorowe istnienie. Wladze francuskie

we otwarte oficjalnie 23 X 1870 r. W ciągu

RAPPERSWIL. JEDNA Z SAL MUZEUM. OBRAZY, MUNDURY

życzliwe przyjęcie.

wspieraly początkowo przybyszy, jednak

kilkudziesięciu lat zgromadzono tu cenne