28

nr 8 (468) 29.04.­15.05.2025

Okruchy historii

www.kuriergalicyjski.com

Groby Ormian lwowskich na Cmentarzu Lyczakowskim (cz. 1)

Tradycyjnie od czasów

Cyryla Stefanowicza, który zmarl w 104.

osiedlenia się Ormian

roku życia i w 80. roku kaplaństwa. S. C.

Stefanowicz zostal wybrany na ordyna-

we Lwowie, chowano

riusza archidiecezji ormiańsko-katolic-

zmarlych na cmentarzach

kiej lwowskiej w roku 1831 w wieku 76.

przykościelnych. Liczne

lat. Nie zważając na tak poważny wiek,

wzmianki o grobach

prowadzil bardzo aktywny sposób życia

ormiańskich mamy

i rządzenia podleglą jemu archidiecezją.

w kronikach i księgach

Regularnie wizytowal parafie, polożone

nawet w najdalszych częściach Galicji

parafialnych. Cmentarze

i Bukowiny. Wracając z wizytacji, wyda-

ormiańskie istnialy przy

wal tzw. ,,decretum reformationis" i ostro

katedrze, również przy

wytykal księżom wszystkie wady, które

kościolach św. Anny,

w duchowieństwie spostrzegal. Nie mniej

św. Jakuba i św. Krzyża.

ostro wizytowal klasztor pp. Benedykty-

Cmentarz katedralny

nek ormiańskich. Na przyklad, jak pisal

zajmowal dziedzińce obok

ks. Sadok Barącz ,,16 sierpnia 1842 roku

rozpocząl wizytę klasztoru pp. Benedyk-

świątyni ­ poludniowy

tynek ormiańskich, która cztery dni trwa-

i pólnocny. Księży,

la. Każda zakonnica z osobna byla badana,

dostojników kościelnych

jak odpowiada powolaniu swemu". Wielu

i ,,starszych nacji

DZIEDZINIEC POLUDNIOWY ­ DAWNY CMENTARZ ORMIAŃSKI

księży i wiernych bali się jego ostrego

PLYTA NAGROBNA

ormiańskiej" chowano

slowa. Lecz niezwykle gorliwie bronil

w podziemiach katedry

żalobnym na cmentarz przewieźć". Autor

się z wykonaniem tego dekretu i zmarlych

Na plycie zachowal się roślinny ornament

obrządku ormiańskiego przed likwidacją,

jednej polemistycznej broszurki zapytal:

i napis w języku polskim.

chowano nadal na cmentarzach przyko-

kategorycznie nie zgodzil się na polącze-

i pod krużgankiem

,,Cóż się to na świecie do dobrego imienia

ścielnych. Dopiero w 1786 r. organizowano

Niestety, już w drugiej polowie XIX wie-

nie swej archidiecezji z rzymskokatolicką

poludniowym.

osobie jakiej przyczyniać ma, że na kilku

cztery nowe cmentarze, mianowicie Ly-

ku wiele grobów z pierwszego okresu istnie-

archidiecezją lwowską. Energicznie kie-

Najdawniejsze,

wieżach we dzwony biją, że tlum bialych,

nia cmentarza Lyczakowskiego przekopano,

czakowski, Gródecki, Żólkiewski, Stryjski.

rowal archidiecezją ormiańską aż przez

poziomowo polożone plyty

burych i srokatych mnichów w trumny

Ostatki potrzeb na cmentarzu przy kate-

zaś cenne pomniki rozebrano bez poszano-

26 lat. Przeżyl ośmiu papieży, mianowicie

grobowe pochodzą z XIV

wania ich wartości artystycznej i spisano na

dybie...". Dlatego okazale pogrzeby orga-

drze ormiańskiej odbyl się w 1785, kiedy po-

Benedykta XIV, Klemensa XIII, Klemensa

­ XV wieku. Na plytach

nizowane w tradycji staropolskiej byly też

chowano zmarlego 29 kwietnia księdza Ga-

budulec. Z tego powodu zagubiono miejsca

XIV, Piusa VII, Leona XII, Piusa VIII i Grze-

znakiem protestu przeciw wladzom za-

briela Kasprowicza. Do dziś zachowala się

pochówki nawet osób zaslużonych. Dziś nie

gorza XVI. W dniu śmierci byl najstarszym

umieszczono napisy

borczym i germanizacji kraju. Oto relacja

możemy już odnaleźć grobów arcybiskupów

tablica z dlugim napisem lacińskim ku jego

biskupem ówczesnej Europy.

w języku ormiańskim

ks. Sadoka Barącza o pogrzebie abpa J. W.

ormiańskich Jakuba Waleriana Tumanowi-

pamięci, wykonana z czarnego marmuru.

Wedlug ks. Sadoka Barącza, ,,Dnia 11

i tarcze z monogramem

Tumanowicza: ,,X. Jakób Tumanowicz, Ar-

cza (zmarl 1798 r.), Jana Jakuba Szymonowi-

Jednym z pierwszych nagrobków na

grudnia o godzinie dziewiątej z rana na-

lub gmerkiem

cybiskup ormiański... po piętnastogodzin-

cza (zmarl w 1861 r.) i Kajetana Augustyna

Cmentarzu Lyczakowskim byla plyta po-

stąpila eksportacja ciala arcybiskupa do

mieszczańskim. Na

Warteresiewicza (zmarl 1831 r.).

nej chorobie dnia 2 września o godzinie

lożona w roku 1789 na grobie Magdaleny

kościola katedralnego, gdzie po wybornej

plytach z XVI ­ XVIII

pierwszej po pólnocy przyjąwszy sakra-

Zachowaly się natomiast w prasie

Dumskiej. Niezwykly jest jednak fakt, że

mowie pogrzebowej ks. Kajetana Kaje-

wieku napisy wykonano

ment Oleju św. przeniósl się do wieczno-

lwowskiej i wspomnieniach ówczesnych

plyta ta byla wykorzystana dwa razy, na

tanowicza, kanclerza i po odprawionym

ści. Eksportacja nastąpila dnia 4 września

mieszkańców miasta opisy ich pogrzebów.

dwóch różnych grobach. Na jej drugiej stro-

nabożeństwie żalobnym, odprowadzone

już w językach lacińskim

wieczorem. Procesya ta odprawila się

Wedlug tradycji ceremonia wyglądala

nie zachowal się ormiański napis i tarcza

zostalo na cmentarz".

lub polskim.

przez rynek. Exportowal X. Kicki Arcy-

z gmerkiem, pochodzące z 1675 roku. Pod-

niezwykle uroczyście, brali w niej udzial

Byl to legendarny duszpasterz lwow-

biskup lwowski, X. Angellowicz Biskup

hierarchowie i wierni wszystkich trzech

czas prac konserwatorskich w 2010 roku

ski, opowieści o życiu i czynach jego we-

przemyski obrządku gr.-kat. Asystowali

obrządków katolickich. Ze swojej strony

odnaleziono jeszcze pięć XVII-wiecznych

szly do legendy miejskiej. Pochowano go

TEKST I ZDJĘCIA

do tej procesyi kapitula lacińska i ruska,

rząd austriacki bardzo gorliwie wprowa-

nagrobków ormiańskich. Zachowal się

przy glównej alei na Cmentarzu Lycza-

JURIJ SMIRNOW

kanonicy i duchowieństwo ormiańskie, se-

dzal zmiany w samym rytuale grzebania.

w dobrym stanie pomnik na grobie Ormianki

kowskim. Procesję pogrzebową prowa-

W testamencie spisanym w 1639 roku

minarium lacińskie i ruskie, cztery zako-

Rozalii Wartanowiczówny, zmarlej w 1799

W calej monarchii bowiem podjęto agita-

dzil ks. kanonik Grzegorz Szymonowicz

lwowski budowniczy i rzeźbiarz Wojciech

ny, municypalność w swoich mundurach,

cję przeciw wystawności pogrzebów. Roz-

roku. Pomnik sklada się z plyty ustawionej

wraz z metropolitą lacińskim Francisz-

(Albert) Kielar stwierdzil, że wykonal ze

porządzenie austriackie z dnia 27 września

mieszczanie, magistrat i konsyliarze róż-

pionowo i postaci zmarlej dziewczyny, ubra-

kiem Wierzchleyskim. Mowę nad trumną

swoimi uczniami ,,grobowców siedem-

1787 roku postulowalo, by przed pogrze-

nych departamentów. Panienki ze szkoly

nej w typowy strój ormiańskiej kobiety koń-

wyglosil ks. Izaak Isakowicz, późniejszy

dziesiąt i jeden przed bialym ormiańskim

normalnej ormiańskiej i siostry milosier-

bem cialo do kościola farnego dostar-

ca XVIII wieku, między innymi w szarawary.

arcybiskup, zwany ,,zlotoustym". Wśród

kościolem...". Abp M. Torosiewicz zapisal

dzia ze swemi panienkami. Wszyscy ci asy-

Typ twarzy wschodni, typowo ormiański.

czyć, a stamtąd ,,bez okazalości na wozie

niezliczonej liczby wieńców na jego czci-

w testamencie, że dla siebie i swoich na-

stenci stali w porządku ze świecą w ręku

godnej mogile, zlożyl galązkę wawrzynu

stępców pod oltarzem brackim Matki Bo-

zapaloną. Prosesya ruszyla w lewą rękę

i Wincenty Pol, slynny pisarz polski. Na

skiej Niepokalanie Poczętej, znajdującym

w górę, przechodzila kolo kamienicy Jaś-

grobie powszechnie szanowanego arcy-

się obok pomnika patriarchy Stefana, wy-

kiewiczowskiej, cesarskiej apteki, kamie-

biskupa S. C. Stefanowicza wzniesiono

budowal w podziemiach Katedry grobo-

nicy Noclowskiej odwachu, Arcybiskupiej,

okazaly, neogotycki nagrobek w ksztalcie

wiec, gdzie też zostal pochowany w roku

Ziętkiewiczowskiej ku katedrze, stamtąd

sarkofagu, na którym umieszczono natu-

1681. O grobowiec dla siebie staraly się

kolo Solskiego, Wilczka w Krakowską

ralnych rozmiarów leżącą postać metro-

bardzo też mniszki benedyktynki.

ulice kolo Skrochowskiego do kościola,

polity w stroju pontyfikalnym. Sarkofag

Jak podaje ks. S. Barącz w 1702 roku bp

a tak byla liczna, że gdy cialo wynoszono

wieńczy kamienny baldachim ozdobiony

B. Nersesowicz wystawil dla nich ,,naprze-

z domu, początek już wchodzil do kościo-

wielkimi kwiatonami i strzelistymi pina-

ciwko furty zakonnej grobek szczuply,

la, a czas byl cichy i świece wszystkie

klami. Pomnik zostal wykonany na firmie

jednak murowany, brakiem którego Pan-

palily się, czynilo to widok przyjemniej-

kamieniarskiej Leopolda Schimsera okolo

ny trapily się". Tenże kronikarz opisuje, że

szy i najwspanialszy, że byl w opinii po-

roku 1859 przez rzeźbiarza lwowskiego

na cmentarzu katedralnym, znajdowaly

wszechnej miany za świętego, wielu przy

Pawla Eutele. Ten romantyczny pomnik

się groby takich znanych rodzin Ormian

odwiedzaniu ciala nogi jego calowalo,

byl inspirowany zapewne wawelskim

lwowskich, jak Augustynowiczów, Abra-

a niektórzy przez niego do Boga modlitwy

grobowcem króla Kazimierza Wielkiego.

hamowiczów, Bogdanowiczów, Bernato-

swoje zanosili. Ta opinia świętobliwości

Wysoki poziom artystyczny elementów

wiczów, Czukiewiczów, Dorogjowiczów,

sprawila, iż wszyscy garnęli się na expor-

architektonicznych nagrobka abpa Stefa-

Faruchowiczów, Jurkewiczów, Izarowi-

tacyę, na rynku prócz tego bylo ludzi do

nowicza wskazuje na wspólprace Eutelego

czów, Manczukiewiczów, Muratowiczów,

kilku tysięcy, jak w czasie procesji Bożego

z jakimś architektem. Wedlug prof. Jurija

Mikolajewiczów, Nikorowiczów, Piramo-

Ciala. Exekwie odprawialy się przez trzy

Biriulowa, tym architektem mógl być Win-

wiczów, Steckiewiczów, Szymonowiczów,

dni tj. 5, 6 i 7 września; cialo bylo expor-

centy Rawski-senior. Bardzo uszkodzony

Torosiewiczów, Ubalewiczów i innych.

towane na Cmentarz za św. Piotrem (czyli

przez czas i ludzi pomnik abpa S. C. Ste-

Niektóre epitafia i plyty grobowe do dziś

Lyczakowski) z tą procesją z jaką dnia po-

fanowicza zostal rzetelnie odnowiony

znajdują się na katedralnych podwórkach.

przedzającego bylo wniesione do kościola,

w 2008 roku przez grupę polsko-ukraiń-

Wśród nich epitafia rodziny Augustynowi-

z tą tylko różnicą, że księża-biskupi tylko

skich konserwatorów pod kierownictwem

czów: Rypsymy zmarlej w 1730 r., Lazarza

do Bernardynów pontyfikalnie asystowa-

prof. Janusza Smazy z Warszawy, przy

Tobiasza zmarlego w 1659 r., Marianny,

li, a stamtąd wsiedli do powozów i jechali

wsparciu finansowym Fundacji ,,Pomoc

zmarlej w 1708 r. W końcu XVIII wieku

za cialem, gdzie przy spuszczaniu ciala do

Polakom na Wschodzie". W 1889 roku dla

wladze austriackie konsekwentnie pro-

grobu X. Kicki Arcybiskup zwykle odpra-

upamiętnienia osoby arcybiskupa S. C.

wadzily akcję zamknięcia wszystkich

wil nabożeństwo. Dnia 5 celebrowal X.

Stefanowicza na dziedzińcu katedry lwow-

cmentarzy przykościelnych i organizacji

Kicki Arcybiskup, dnia 6 X. Angellowicz

skiej (dawnym cmentarzu ormiańskim) ks.

nowych poza murami miejskimi. 11 grudnia

Biskup, a dnia 7 ­ Symonowicz, oficyal

Kajetan Kajetanowicz, proboszcz katedral-

1783 roku z wiedeńskiej Kancelarii Nad-

lwowski ormiański".

ny, ufundowal figurę Chrystusa niosącego

wodnej wyszedl odpowiedni dekret cesar-

Nie mniej uroczyście 11 grudnia 1858

krzyż na Golgotę. Pomnik ten wykonal ar-

POMNIK NA GROBIE ABP SAMUELA CYRYLA STEFANOWICZA

ski. Lecz we Lwowie magistrat nie spieszyl

roku chowano arcybiskupa Samuela

tysta rzeźbiarz Tomasz Dykas.